فصلنامه روش شناسی علوم انسانی
پیاپی 58 (بهار 1388)

نظریه های متعددی در باب چگونگی نظریه پردازی ارایه شده اند. روش شناسی دوبین اولین روش شناسی منسجم در این حوزه محسوب می شود. نظریه پردازی به عنوان تخیل نظام مند اثر کارل وایک، روش عمومی نظریه پردازی لین هام، چرخه ی نظریه پردازی کارلایل و کریستنسن و مدل نظریه پردازی ون دی ون از جمله ی آثار دیگر در حوزه ی نظریه پردازی هستند. عشق به روش در این روش شناسی ها، جدای از نظریه ی کارل وایک، نظریه پردازی را در چنبره ی محدودیت های سخت اثبات پژوهشی قرار داده است. ترس از تولید نظریه، در رشته ی مدیریت، حاصل این محدودیت هاست. چگونه می توان با رعایت دغدغه های روش شناسانه در این حوزه اظهار نظر کرد؟ مولف با نقد روش شناسی های موجود در زمینه ی نظریه پردازی، نوعی روش شناسی عمومی نظریه پردازی ارایه داده است که مدعی است می تواند جسارت نظریه پردازی را در افراد ارتقا دهد. این روش شناسی از برخی عناصر روش شناسی های قبلی استفاده کرده؛ اما کلیتی متفاوت از آنها ارایه می دهد. پس از ارایه ی چارچوب روش شناسی، نمونه هایی از نظریه و گونه شناسی های تدوینی بر اساس این روش شناسی مطرح خواهد شد.

رئالیسم علمی هدف تحقیق علمی را کشف حقیقت می داند؛ در مقابل، ابزارگرایینظریه ها را صرفا ابزارهایی مفید می داند که برای نظم بخشیدن به داده ها و پیش بینی ساخته شده اند. مهم ترین چالش این دو، نزاع بر سر هویت های مشاهده ناپذیری است که نظریه ها جعل کرده اند. به نظر رئالیست های علمی، این هویت ها واقعا وجود دارند و همان گونه عمل می کنند که نظریه های جعل کننده ی آنها می گویند؛ اما از نظر ابزارگرایان، اظهار نظرهای دانشمندان در مورد هویت های مشاهده ناپذیر را نمی توان صادق یا کاذب دانست. در علم اقتصاد نیز مباحث ابزارگرایی و رئالیسم جریان دارند؛ اما بر خلاف فلسفه ی علم، رویکردها مقابل یکدیگر نبوده، به دوره های زمانی متفاوتی تعلق دارند؛ همچنین ابزارگرایی و رئالیسم اقتصاد متفاوت از ابزارگرایی و رئالیسم علمی در فلسفه ی علم هستند. رئالیسم علمی، بر خلاف ابزارگرایی، تا دهه های اخیر، جایی در روش شناسی علم اقتصاد نداشت. از حدود دو دهه ی پیش، دو برنامه ی رئالیستی متفاوت با نوشته های دو پرچم دار اصلی آن، اوسکالی ماکی و تونی لاسن، وارد ادبیات روش شناسی اقتصاد شدند. در این مقاله چالش های موجود در این زمینه بررسی می شود.

مقاله ی حاضر هفت بخش دارد. در بخش اول، مقدمه ای در مورد رویکرد معناشناختی ارایه می شود. بخش دوم به تفاوت های رویکردهای سنتی و معناشناختی اشاره می کند. در رویکرد معناشناختی، مدل ها نقشی اساسی دارند. جوهر اصلی این دیدگاه این است که نظریه ها چیزی بیشتر از مجموعه ای از مدل ها نیستند و بنا بر این، شاخصه ی نظریه ها و فهم اینکه آنها چگونه جهان را بازنمایی می کنند، در صورتی که چنین کنند، به مفهوم مدل وابسته است. در بخش سوم، به نقش مدل ها در این رویکرد اشاره شده و در بخش چهارم، به معرفی دو شاخه ی معروف تر رویکرد معناشناختی یعنی ساختارگرایی و حالت فضا پرداخته می شود. بخش پنجم به این موضوع می پردازد که بر خلاف تصور رایج در مورد غیر واقع گرایانه بودن دیدگاه معنایی می توان همانند فیلسوفانی نظیر ساپی و گی یر تعبیری واقع گرایانه از این رویکرد داشت. بخش ششم به نقدهایی که به رویکرد معناشناختی وارد آمده، و بخش آخر به برخی رویکردهای جایگزین اشاره می کنند

فلسفه اسلامی به چه معناست؟ آیا پدید آوردن فلسفه اسلامی ممکن است؟ آیا فلسفه اسلامی در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی تحقق یافته است؟ در متون دینی اسلام به وضوح مضامین بسیاری درباره خدا، جهان و انسان وجود دارد که هر چند به زبان فلسفی بیان نشده اند، اما می توان آنها را به صورت فلسفی تقریر کرد و از آنها برای پدید آوردن اصول و نظریات فلسفی جدید استفاده نمود. فلسفه ای که با بهره گیری از معارف اسلامی ساخته می شود، باید در مقام تاسیس، تبیین و داوری به ملاکها و موازین روش شناختی عقلی تن بسپارد. چنین فلسفه ای تنها در صورتی معقول و مقبول تلقی می شود که از بوته داوری عقلی سرفراز بیرون آید. از سوی دیگر آشنایی با آراء فیلسوفان مسلمان، بررسی سیر تحولات آن و مقایسه آن با آراء فلاسفه یونان نشان می دهد فلسفه اسلامی در تاریخ فلسفه و در جهان اسلام تحقق یافته است. در این مقاله با نشان دادن نوآوری های تنی چند از فلاسفه اسلامی و تلاش آنها برای بهره گیری از معارف اسلامی و همسو کردن نظام فلسفی خود با اندیشه های اسلامی، نشان داده شده است که فلسفه اسلامی نه تنها ممکن بلکه امری تحقق یافته است.

با توجه به مطالعات گسترده ای که در زمینه ی مدیریت اسلامی صورت گرفته و در عین حال، پراکندگی، تکرار، فقدان قاعده مندی و الگو، مدل و تئوری جامع درباره ی مطالعات مدیریت اسلامی، رفع این خلا و انجام نوعی دسته بندی از ادبیات موجود ضروری به نظر می رسد. این مقاله تلاش می کند با مرور مباحث موجود و تلاش هایی که در مورد مدیریت اسلامی صورت گرفته، رویکردهای مختلف را شمرده، یکی از رویکردهای غالب این زمینه را تشریح نماید. در راستای تبیین مفهوم مدیریت اسلامی، رویکردهای مختلفی موضوعیت یافته اند که یکی از مهم ترین آنها رویکرد فقهی اجتهادی است. مبنای تحلیل این مقاله بیان نظریاتی است که مبتنی بر روش فقهی به مدیریت اسلامی ارائه شده اند. در رویکرد فقهی اجتهادی، بر اساس مراجعه به متون اسلامی و با توسل به روش نقلی، به استنباط بایدها و نبایدها در مدیریت موجود به عنوان یک واقعیت و یک اصل پذیرفته شده، اقدام می شود؛ به عبارت دیگر، با توجه به مفهوم فقه تلاش می شود نظریاتی بررسی شوند که مدیریت اسلامی را در قالب مدیریت فقهی ارایه کرده اند.

تحلیل مفاهیم مورد استفاده در علوم، یکی از فعالیت های جدی در حوزه روش شناسی و فلسفه علم است. در این مقاله، برای کسب بصیرت نظری از موقعیت فرهنگی جامعه، به سرمشق های نظری (پارادایم) در جامعه شناسی و مردم شناسی پرداخته شده است. این مقاله با کند و کاوی در مورد مفهوم فرهنگ و با بهره مندی از مطالعه ی مقایسه ای و مدل هایی که از پارادیم ها مشتق می شوند، انجام شده است. با الهام از نظریه ها و مفاهیم جامعه شناسی و مردم شناسی، دو گروه اساسی از مفاهیم در انسان شناسی و سه گروه پایه در جامعه شناسی شناسایی شدند. فرضیه ی عمومی مقاله این است که مفهوم فرهنگ در پارادایم جامعه شناسی و مردم شناسی متفاوت است. در اولین گام، به دلیل رابطه ی انسان با خود، سایر انسان ها و خداوند، مفهوم عالی از فرهنگ را به دست آورده ایم که دو بعد اساسی دارد: «داخلی ذاتی» و «خارجی رفتاری». در این رابطه، «معنای معنوی از فرهنگ در رابطه ی انسان با خداوند»، هدف اصلی مفهوم سازی انتقادی ما را شکل داده است.

میزان پایایی یک پژوهش علمی از مهم ترین شاخص های تایید آن پژوهش است. اندازه ی بالای پایایی، در یک پژوهش (اغلب بالاتر از شصت درصد) به این معناست که چنانچه همان تحقیق، در زمان های دیگر انجام گیرد یا افراد دیگری آن را انجام دهند، نتایج مشابهی خواهد داشت. اگرچه کدگذاری داده های مصاحبه یکی از مهم ترین فرایندها، در پژوهش های سازمانی و پیمایش افکار عمومی است، مطالعات اندکی در مورد شیوه ی محاسبه ی پایایی کدگذاری ها مشاهده می شوند. در مقاله ی حاضر، به موضوع پایایی کدگذاری ها، در مصاحبه های پژوهشی پرداخته و روشی برای محاسبه ی پایایی این مرحله ارایه شده است. محققان می توانند با استفاده از روش پیشنهادی، میزان پایایی بازآزمون (شاخص ثبات) و بین دو کدگذار (شاخص تکرارپذیری) را در مصاحبه های پژوهشی محاسبه کنند.