فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی
سال ششم شماره 3 (پیاپی 23، پاییز 1382)

مقاله حاضر ضمن تشریح اهمیت و ضرورت توجه به رویکرد کاربر مدار در مطالعات بازیابی اطلاعات مبتنی بر وب به دسته بندی و مرور پژوهش های انجام شده در این زمینه می پردازد. با وجود اتفاق نظر میان متخصصان بازیابی اطلاعات در نقش و جایگاه محوری کاربران در هر نظام بازیابی، دانش موجود در این زمینه محدود است و پاسخگوی بسیاری از پرسش ها، بویژه در محیط وب نمی باشد.
روند کلی پژوهش ها نشان می دهد که رهایی شبکه جهانی وب از نابسامانی موجود و تسهیل فرایند اطلاع یابی کاربران، بیش از آنکه نیازمند طراحی نظام های بازیابی پیچیده تر باشد، در گروی ارتقای سطح دانش طراحان این نظام ها از چگونگی تعامل کاربران با این محیط، درک نیازهای کاربران، و ساده سازی مراحل جستجو است. درحال حاضر اغلب کاربران از امکانات جستجوی پیشرفته استفاده نمی کنند و نیازهای اطلاعاتی آنان بیشتر به شکل کلیدواژه های معدود و مبتنی بر زبان طبیعی مطرح می شود. با توجه به ناهماهنگی این شیوه با ساختار ابزارهای کاوش در اینترنت فرایند جستجو در وب برای بسیاری از کاربران با کندی و دشواری همراه است. گسترش تعداد کاربران آموزش ندیده و کم تجربه از یک سو و توسعه کاربردهای روزمره شبکه وب از سوی دیگر به اهمیت مطالعات کاربرمدار در زمینه بازیابی اطلاعات مبتنی بر وب می افزاید. نقطه توجه پژوهشگران این حوزه بر یافتن راهکارهایی متمرکز است که به کاهش زمان جستجو، کاستن از تلاش کاربر در فرایند جستجو و در عین حال به افزایش بهره وری در بازیابی منجر شود.

کتاب های کودکان و نوجوانان نقش عمده ای در پاسخگویی به نیازها و رفع مشکلات آنان دارند. شناخت نیازهای کودکان و نوجوانان و معرفی کتاب های متناسب با نیازها، بحث عمده این مقاله می باشد. چنین روشی به منظور پاسخگویی به نیازها و حل مشکلات روحی، کتاب درمانی نامیده می شود.
از جمله نیازهای مورد بحث، نیازهای عاطفی، اجتماعی، مذهبی، نیاز به دانستن و ارضای حس کنجکاوی، نیاز به ارتباط با طبیعت، نیاز به شناخت استعدادها و توانایی ها می باشد. در رابطه با ارضای هر نیاز، تعدادی کتاب مناسب معرفی می گردد و درنهایت از موانعی که ممکن است تاثیر این روش، یعنی کتاب درمانی را در پاسخگویی به نیازها یا درمان مشکلات کم کنند، نیز یاد می شود.
این مقاله نیازهای گوناگون کودکان و نوجوانان را از دیدگاه «مازلو» روانشناس انسانگرا، و نیازهای مورد توجه از دیدگاه مولف را بررسی می کند و برای هریک از نیازها، انواع کتاب هایی را که در پاسخگویی به آن نیازها موثرند نام می برد. جایگاه نیازهای مورد توجه مولف، در هرم نیازهای «مازلو» مشخص می شود ودلایلی که به موجب آن ها کتاب های انتخاب شده قابلیت پاسخگویی به نیازهای تعیین شده توسط «مازلو» را دارند، مختصرا شرح داده می شوند. در این نوشته، منظور از منابع خواندنی آن دسته از ادبیات کودکان است که با هدف آموزش، تربیت، و پرکردن اوقات فراغت کودکان و نوجوانان تهیه شده اند و به طور غیرمستقیم مقصود خود را بیان می کنند.

این مقاله به بررسی مفهومی اتحادیه های کتابخانه های دانشگاهی در دنیا می پردازد و هدف آن شفاف سازی کار اتحادیه ها و ارائه مفاهیم و نمونه هایی است که راهنمای اتحادیه کتابخانه های دانشگاهی ایران که در شرف راه اندازی است می باشد. اتحادیه ها را به شیوه های مختلف می توان سازماندهی کرد، از این رو الگوی واحدی برای تشکیل اتحادیه ها وجود ندارد. شرایط حاکم بر بازار نشر جهانی و تشکیل شرکت های بزرگ فرامرزی، این بازار را با پیچیدگی زیادی روبرو کرده است. کسب پایین ترین یا بهترین قیمت برای اطلاعات الکترونیکی، تخصص و مهارت های عملی زیادی را از سوی کتابخانه ها می طلبد. بنابراین شرکت فعال در اتحادیه جهانی، امکاناتی را در اختیار اتحادیه های ملی قرار می دهد که دسترسی به آن ها، اکنون دیگر به تنهایی امکان پذیر نیست.

جزء 4680 و 30 پاره قرآن دیگر، به ترتیب از محمدبن عثمان و پدرش، از آثار برجسته مکتوب دوره سلجوقی می باشد که در بخش مخطوطات سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می شود. در این مقاله فقط قرآن محمدبن عثمان معرفی گردیده است.
این جزء قرآن با توجه به سبک نگارش و تزئینات و رقم کاتب که خود تزئینات و کتاب آرایی را برعهده داشته، از مصاحف نفیس و شناسنامه دار دوره سلجوقی می باشد و با توجه به آثار مکتوب اندکی که از دوره سلجوقی در دست است، معرفی این اثر انشاءالله برای شناخت بیشتر هنر دوره مذکور مفید و موثر خواهد بود.

این مقاله دیدگاه اجتماعی شناختی در علم اطلاع رسانی و بازیابی اطلاعات را بررسی و تفاوت های بین دیدگاه های شناختی سن‍تی ودیدگاه اجتماعی شناختی یا تحلیل حوزه ای را به طور فهرست وار بیان می کند. این مقاله مدعی است که با فرض وجود مهارت های مقدماتی در بازیابی رایانه ای اطلاعات، افراد می توانند به طور مبنایی با بازنمون هایی از نوشتارهای موضوعی در بازیابی اطلاعات تعامل برقرار کنند. نوع دانش موردنیاز برای تعامل با بازنمون هایی از نوشتارهای موضوعی نیز بحث می شود. همچنین نشان داده می شود که چگونه رویکرد ها یا انگاره های مختلف در نوشتارهای بازنمون شده به نیازهای اطلاعاتی و معیارهای ربط متفاوتی اشاره می کنند (از جمله این که کاربران نوعا نمی توانند نیازهایشان را به خوبی بیان کنند و اینکه چرا علم اطلاع رسانی نمی تواند عمدتا بر مطالعات کاربران اعتماد کند). این اصول با رویکردهایی در روانشناسی مانند رفتارگرایی، شناخت گرایی، روان تحلیل گری و عصب شناسی مقایسه شده و با ذکر نمونه هایی تشریح می شود. معیارهای ربط که به طور تلویحی در هر موقعیت وجود دارند نیز فهرست وار بیان می شوند. برای اثبات ادعاهای نظری از داده های واقعی نیز استفاده شده است. همچنین نشان داده می شود که عمومی ترین سطح معیارهای ربط به نظریه های معرفت شناختی اشاره دارند.

این مقاله مشکلات تعریف «علم اطلاع رسانی» را به عنوان یک رشته واحد مورد بررسی قرار می دهد و حاکی از آن است که مفهوم سطوح یکپارچه ساز، از هم گسیختگی این حوزه را تبیین می کند. «اطلاعات» در سطوح متفاوت بافت های گوناگونی دارد و رشته های مختلف با این بافت ها سروکار دارند. از این رو، در این مقاله بررسی می شود چگونه اطلاعات به عنوان یک پدیده اجتماعی مستلزم روش های پژوهش علمی اجتماعی است و یک آرایه بندی جدید نیز برای روش های پژوهش اجتماعی مشخص می شود.

دایرالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی/ سرویراستار عباس حر ی، ویراستار همکار نرگس نشاط؛ دستیاران علمی محمدحسن رجبی، نرگس نشاط. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1381.
نخستین جلد از دایرالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی در سال 1968، بیش از هشتاد سال پس از آغاز آموزش رسمی دانشگاهی این رشته در غرب یعنی 1887 به زبان انگلیسی انتشار یافت. آموزش رسمی دانشگاهی این رشته در ایران در مقطع کارشناسی ارشد در سال 1345 آغاز شد و اکنون حدود سی و پنج سال پس از آن تاریخ، در حالی که هم مدرسان ایرانی و هم دانش آموختگان اولین دوره این رشته آموزشی به حیات پرثمر خود ادامه می دهند، نخستین جلد دایرالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی به فارسی منتشر شده است.
جا دارد که هم به وجودآورندگان دایرالمعارف و هم جامعه کتابداری و اطلاع رسانی ایران از انتشار این دایرالمعارف به خود ببالند، زیرا از جمله نادر رشته هایی است که توانسته در عین نوپایی این رشته در ایران اسلامی، دارای دایرالمعارفی تخصصی باشد که بیشتر محتوای آن را مولفان کتابدار این مرز و بوم نوشته اند.
نگارنده این سطور که خود از آغاز آموزش رسمی رشته کتابداری در دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه تهران شاهد قطعات ریز و درشت تحولات در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی ایران بوده، احساس غرور می کند که رشته متولد شده در سال 1346 را رشته بالغی می بیند که در تمام سطوح علمی و آموزشی از کاردانی تا دکتری به آموزش می پردازد و برای این آموزش ها آنقدر منابع، آنقدر توان علمی، و آنقدر توان مدیریت فراهم آورده است که دایرالمعارفی با کیفی‍تی علمی و دلپذیر به جامعه علمی ارائه می کند. به خاطر همین احساس غرور است که به خود اجازه داده ضمن معرفی مختصر ویژگی های ظاهری و محتوایی این دایرالمعارف، به بیان نکاتی بپردازد که در افزایش کیفیت جلدهای بعدی، که انشاءالله در فاصله زمانی کوتاهی شاهد انتشار آن ها باشیم، موثر باشند.