فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی
سال دهم شماره 1 (پیاپی 37، بهار 1386)

به منظور پاسخ دهی به این پرسش که «آیا امکان سازماندهی تمام اطلاعات وجود دارد؟ دیدگاهی کتابخانه ای» این مقاله در پی تبیین نقش و ماهیت اطلاعات، انتخاب و سازماندهی اطلاعات در متن کتابخانه است. در کنار تعریف انواع اطلاعات کتابخانه ای به برخی از محدودیت های سازماندهی اطلاعات خصوصا اطلاعات کتابشناختی با نیم نگاهی به مدل FRBR نیز اشاره شده است. در نهایت مولف به این نتیجه می رسد که سازماندهی تمام انواع اطلاعات در بستر و از دیدگاه کتابخانه ای به هیچ وجه میسر نخواهد بود.

در این پژوهش، ابتدا یک سیاهه وارسی جامع در دو دسته معیار کلی محتوا و کارایی شامل 42 شاخص در زیرگروه های صحت، اعتبار، جدید بودن، کیفیت نوشته، کاربرپسندی، قابلیت جستجو و قابلیت مرور، بر اساس سیاهه های وارسی در دسترس، تدوین گردیده و سپس کیفیت محتوا و کارایی سایت های وب بازیابی شده در حوزه علوم کتابداری و اطلاع رسانی در چهار مقوله بازیابی اطلاعات، مدیریت دانش، راهنماها و مراکز تحقیقاتی در دو راهنمای YAHOO و ODP بر اساس این سیاهه وارسی مورد مقایسه قرار گرفته است. نمونه مورد پژوهش شامل 14 سایت از راهنمای YAHOO و 28 سایت از راهنمای ODP می باشد که به روش تصادفی نظام یافته انتخاب گردیده است. روش مورد استفاده برای انجام این پژوهش که توصیفی و از نوع کاربردی است، تحلیل محتوا بوده است. این تحقیق نشان داد که به جز در مورد شاخص های «زمان ایجاد سایت»، «روزآمد بودن پیوندها»، «وجود HELP»، «امکان ایجاد تغییر در اندازه حروف متن»، «مشخص بودن جعبه جستجو» و «امکان جستجو در سایت»، در مورد سایر شاخص ها در دو راهنمای مورد بررسی تفاوتی معنا دار وجود ندارد و در تمامی شش شاخص فوق، راهنمای YAHOO دارای وضعیت بهتری نسبت به راهنمای ODP می باشد. در خاتمه نیز سیاهه وارسی تدوین شده در این پژوهش که به عنوان ابزار گردآوری داده ها مورد استفاده قرار گرفته، برای طراحی و نیز ارزیابی محتوا و کارایی سایتها توصیه گردیده است.

اندازه گیری کیفیت خدمات در کتابخانه های آموزشی اهمیت ویژه ای دارد، زیرا داشتن کتابخانه هایی با کیفیت بالا می تواند فرایند توسعه پایدار را در کشورها تسهیل نماید. «لایب کوآل» به عنوان یک تکنیک نوین و کاربردی است که در راستای سنجش و بهبود کیفیت خدمات کتابخانه از طریق تعیین میزان شکاف میان انتظارها و ادراک های استفاده کنندگان مورد استفاده قرار می گیرد. در این مقاله، با استفاده از این تکنیک، کیفیت خدمات کتابخانه های دانشگاه یزد شامل کتابخانه مرکزی و کتابخانه های مجتمع های آموزشی در ابعاد مختلف کیفی مورد سنجش قرار گرفته است. نتایج حاصل از تحلیل اطلاعات حاصل بیانگر این است که سطح کیفی خدمات این کتابخانه ها در حد مطلوب استفاده کنندگان نیست و میان انتظارها و ادراک های استفاده کنندگان، شکاف وجود دارد و این شکاف در ابعاد دسترسی به اطلاعات و کنترل شخصی، عمیق تر است. در پایان، پیشنهادهایی جهت بهبود کیفیت خدمات و کاهش شکاف در هر کدام از ابعاد ارایه شده است.

در این پژوهش تعداد 233 عنوان کتاب فارسی حوزه علوم اجتماعی دارای نمایه پایانی از نظر رعایت ملاکهای کمی استاندارد ایزو 999 با روش پیمایشی بررسی شده است. یافته های پژوهش نشان داد:1. میزان رعایت ملاکهای ارزیابی ایزو در نمایه های پایانی مورد بررسی %54.49 می باشد.
2. درصد کتاب های دارای نمایه پایانی %5.92 از کل کتاب های منتشر شده در این حوزه می باشد.
3. تراکم نمایه %3.22 می باشد.
4. انواع نمایه از نظر نوع تهیه شامل 50% نمایه بنیادی و50% نمایه ترجمه و از نظر شیوه چاپ و ساختار مدخل شامل نمایه ساده با %77.55 و نمایه برون بافتی با %15.81 و نمایه درون بافتی با %6.63 می باشد.
5. در بین رشته های مختلف از نظر میزان رعایت ملاک های ارزیابی ایزو تفاوتی معنا دار وجود دارد.
6. از نظر رعایت ملاک های ارزیابی ایزو در بین ناشران دولتی و خصوصی و همچنین در نمایه بنیادی و ترجمه تفاوتی معنا دار وجود ندارد.

تنوع و گستردگی خدمات و منابع کتابخانه بریتانیا سبب گردیده که این کتابخانه به عنوان دنیای دانش شناخته شود. در مقاله حاضر، بخش های گوناگون کتابخانه بریتانیا، خدمات، منابع و فهرست های آن معرفی گردیده و توضیحاتی پیرامون هر کدام داده خواهد شد.

به منظور ارزیابی میزان رضایت استفاده کنندگان از منابع موجود و خدمات ارایه شده در کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی ایران، در یک مطالعه توصیفی – پیمایشی 400 پرسشنامه توسط پژوهشگر، بین استادان و دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری مراجعه کننده به کتابخانه مرکزی توزیع گردید. این مطالعه در شهریور و مهرماه 1383 انجام پذیرفت. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه بود. یافته های پژوهش نشان داد منابع موجود در کتابخانه مرکزی جوابگوی نیازهای اطلاعاتی مراجعان نیست و به روز نبودن این منابع بیش از تعداد آنها موجب نارضایتی افراد مورد پژوهش می باشد. ضمنا از منابع موجود نیز به دلیل ناتوانی برخی از اعضای هیات علمی و دانشجویان در انجام جستجوهای رایانه ای و یا دسترسی به منابع الکترونیک و احتمالا دریافت نکردن کمک کافی، استفاده بهینه نمی شود. لذا به منظور ارتقای بهره وری در کتابخانه مرکزی و جلب رضایت مراجعه کنندگان، توصیه می شود ضمن اصلاح فرایندهای کاری، دوره های کوتاه مدت آموزشی برای اعضای هیات علمی و دانشجویان و در زمینه آشنایی با منابع و امکانات موجود در کتابخانه و چگونگی جستجوهای رایانه ای برگزار گردد. همچنین، آموزش کتابداران و دستیاران آنها در کمک رسانی موثرتر به استادان و دانشجویان در زمینه جستجوهای رایانه ای توصیه می گردد.

اطلاعات کارکردی دوگانه و کاملا متناقض دارد و چون شمشیری دو دم از یکسو به عنوان مظهر اندیشه و خلاقیت ناشی از ایجاد و بیان پیوندی خارج از عرف میان امور تلقی می شود و مرزهای ناشناخته دانش را در می نوردد و به عرضه ایده و رهیافتی به غیر از اشکال و نمودهای متعارف منجر شده، دستمایه زایش اطلاعات آتی است. و از سوی دیگر، بیانگر روابط و مناسبات جدید و ابزاری برای تفوق و توانمندی و بهانه ای جهت اثبات حقانیت و حفظ اریکه قدرت و متعاقب آن تضعیف، تمسخر و به چالش وا داشتن طرف مقابل است.

کتابخانه های دانشگاهی برای ساماندهی و دسترس پذیر کردن اطلاعات انبوه موجود در اینترنت، سعی دارند وب سایت و ایجاد انواع پیوندهای فرامتنی به اطلاعات مناسب را طراحی کنند. کتابخانه های دانشگاهی ایران نیز تلاش کرده اند تا از تعداد و انواع پیوندهای اطلاعاتی در وب سایت خود استفاده کنند. در عین حال، با توجه به اهمیت پیوندها در دسترس پذیر کردن اطلاعات، مشخص نیست که در وب سایت های کتابخانه های دانشگاهی ایران تا چه میزان و از چه نوع پیوندهایی استفاده شده و این پیوندها به چه نوع منابعی داده شده است. مقاله حاضر به بررسی این مساله در پنج وب سایت کتابخانه دانشگاهی ایران پرداخته است. داده ها به روش مشاهده و از طریق سیاهه های ارزیابی محقق ساخته، در پنج مقوله شامل منابع اطلاعاتی، سازمانها، راهنماها، پیوند به اشخاص و پیوندهای مربوط به خدمات کتابخانه، گردآوری شد. یافته ها نشان می دهد که در رشته های شیمی، روانشناسی، و مهندسی برق، پیوند به پایگاه های چکیده بیشتر از پایگاه های تمام متن و به دیگر منابع اطلاعاتی بیشتر از پایگاه های تمام متن است. تعداد کل پیوند به راهنماها در وب سایت کتابخانه های دانشگاهی ایران بسیار اندک است. این وب سایتها دسترسی کمی به مجله های الکترونیکی، منابع مرجع الکترونیکی، و پایگاه های اطلاعاتی (نمایه نامه ها، مقاله نامه ها، چکیده نامه و یا منابع تمام متن) فراهم کرده اند. همچنین، نتایج نشان داد که در هر یک از رشته ها، تعداد پیوندهای برون سایتی بسیار بیشتر از پیوندهای درون سایتی است. نتیجه کلی پژوهش حاضر در مورد پیوندها در وب سایت های کتابخانه های دانشگاهی ایران نشان می دهد که این وب سایتها از الگوی مشخصی برای ایجاد پیوند استفاده نمی کنند و در زمینه ایجاد پیوند ضعیف عمل کرده و به این عنصر اطلاعاتی مهم در وب سایت ها توجه کافی نداشته اند.

کتابداری و اطلاع رسانی در چند دهه اخیر هماهنگ با پیشرفتهای علمی و فناوری جدید در دنیا توسعه یافته، اما در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و از جمله کشور ما ضعیف باقی مانده است؛ در حالی که انتظار می رود با توجه به قدمت این رشته و نیروی انسانی و پ‍ژوهشگران تربیت شده در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری، فعالیت های علمی در آن وضعیت مناسبی داشته باشد به گونه ای که با تولید اطلاعات علمی، توسعه و باروری این علم محقق گردد. در این پژوهش، تلاش شده است با بررسی تولیدات علمی کتابداری ایران از طریق سنجش مدارک نمایه شده در پایگاه های اطلاعاتی، ضمن مشخص نمودن نقش جامعه کتابداری ایران، زمینه ای برای تعیین موقعیت علمی کشورمان در میان کشورهای منطقه خاورمیانه (ترکیه، عربستان سعودی و مصر) فراهم شود. این پژوهش به روش پیمایشی تحلیلی و با استفاده از سیاهه کنترل، انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد طی 34 سال مورد بررسی (2003-1969) تنها 134 مدرک از ایران به دو پایگاه اطلاعاتی نامبرده راه یافته است. از این رو، وضعیت تولید اطلاعات علمی ایران در زمینه کتابداری چندان مناسب به نظر نمی رسد. با وجود اهمیت روزافزون حوزه اطلاع رسانی و گرایش کتابداران اکثر کشورها به این حوزه، نتایج پژوهش نشان دهنده عدم گرایش پژوهشگران کتابداری ایران به تولید اطلاعات در این حوزه است.

این مقاله به تشریح توسعه رویکردی عملی در فراهم سازی تسهیل دانش در یک سازمان پژوهشی بزرگ می پردازد. مقاله از نوع مطالعه موردی است که با بررسی آزمایشگاه علوم و فناوری و صنایع نظامی انگلیس (آفصا) و رویکرد بخش خدمات دانشی آن، به تسهیل سازی دانش پرداخته است. از یافته ها می توان به در دسترس بودن آسان متخصصان موضوعی/اطلاعاتی سازمان، همچنین شکل گیری غیر رسمی شبکه های دانشی موازی با شبکه های رسمی درون سازمان اشاره کرد که باعث می شود جمع آوری و استفاده از اطلاعات به نحو موثرتری انجام گیرد. در این پژوهش خدمات موثر، فلسفه و ابزار بهبود استفاده موثر و مجدد از اطلاعات و دانش واحد معرفی می شود. علاوه بر این، حرکتی ثابت از تدارک خدمات استاندارد به سوی یک فضای کارشناسی اطلاعاتی وجود دارد. از مفاهیم نو ارایه شده در این مقاله، ارایه تعریفی مجدد از نقش خدمات کتابخانه و اطلاع رسانی است که با نیازهای قرن بیست و یکم تطابق بیشتری دارد.