فصلنامه مطالعات راهبردی
سال چهارم شماره 4 (پیاپی 14، زمستان 1380)

سران نظامی ایالات متحده درباره تهدیداتی که در آینده با آن مواجه خواهند شد و نوع راهبردها و قابلیتهایی که برای پیروزی در جنگهای آینده باید داشته باشند چه تصوری دارند؟ چگونه ممکن است نگرش رسمی ایالات متحده با استراتژی های غیرمتعارف متخذه مخالفان منطقه ای رویارو شود؟ ایالات متحده گونه می تواند با استراتژی های رقیب در جنگهای آینده مقابله کند؟

یکی از سؤالاتی که از دیرباز در علم اقتصاد وجود داشته و نظر اندیشمندان این عرصه را به خود جلب کرده است، این بوده که چرا برخی ملتها توسعه یافته و برخی دیگر فقیر و عقب مانده، و در مفهومی مصطلح تر، کمتر توسعه یافته اند. در پاسخ به این سؤال، تئوری هایی شکل گرفتند که اختلاف در سطوح آموزشی و شکاف در کم و کیف سرمایه انسانی کشورها را یکی از مؤلفه های مهم و اصلی برشمرده اند. براین اساس، یکی از رهیافتهای افزایش ثروت و توسعه ی اقتصادی کشورهای کم تر توسعه یافته نیز سرمایه گذاری در سرمایه انسانی و متعاقب آن انباشت سمرایه انسانی تشخیص داده شده است....

مهاجرت نخبگان که اغلب با عنوان فرار مغزها از آن یاد می شود، هرچند مساله ای تاریخی بوده و سابقه ای دیرینه داشته، اما عمدتا از اوایل دهه 1960 همچون یک پدیده اجتماعی مورد توجه و چاره اندیشی قرار گرفته است. دامنه این پدیده نیز هرچند محدود به کشورهای خاصی نبوده و گستره ای جهانی داشته، اما اغلب در ارتباط با کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه از آن سخن به میان آمده است و به دلیل همین ارتباط همنشینی و همزمانی (با مفهوم توسعه) بوده که سخن از فرصتها و تهدیدهای فرار مغزها مفهوم یافته است....

در عصر حاضر، به علت انقلاب در فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی (ICTs)، فرآیند جهانی شدن تبلور فزاینده ای یافته است؛ که شبکه های تلویزیونی ماهواره ای و شبکه جهانی اینترنت نمودهای عینی آن است. در عصر جهانی شدن، اقتصاد صنعتی موج دومی، به اقتصاد موج سومی یا اقتصاد دانش محور تغییر ماهیت داده است. در این نوع اقتصاد، اطلاعات، همچون یک کالای اقتصادی در فرآیند تولید، توزیع و مصرف جایگاه ممتازی به دست آورده است....

نظریات جدید رشد درونزا به گونه ای چشمگیر تجزیه و تحلیل پیوندهای موجود میان آموزش، مهاجرت و رشد را بازسازی کرده است. چون آموزش به مثابه یکی از متغیرهای عمده تعیین کننده رشد درازمدت مطرح شده است. عموما تصور می شود مهاجرت مردم همراه با انتقال سطح بالایی از سرمایه انسانی- موسوم به «فرار مغزها»- به زیان کشورهای مهاجر فرست و به سود کشورهای مهاجر پذیر است....

مهاجرت دانشمندان و مهندسان در میان کشورهایی با سطح توسعه متفاوت، از دیرباز یک مساله حساس و مشکلی حل ناشدنی بوده است. امروزه با این که اقتصاد جهانی دانش محور، به طور فزاینده ای بر مهارتهای علمی و تکنولوژیکی تکیه می کند و جریانهای بین المللی آن مهارتها را بیش از گذشته تعمیم می بخشد، این مشکل حتی حادتر و وخیم تر نیز شده است. در عین حال، شرایط طرح این مساله در حال دگرگونی است و چه بسا به راه حلهای جدید منجر شود....

موضوع فرار مغزها ابعاد بسیار زیادی دارد. من می خواهم از زاویه خاصی به این پدیده بپردازم. من فکر می کنم موضوع فرار مغزها یا مهاجرت تحصیل کرده ها در واقع تقابل دو نوع پارادایم فکری مستتر در روابط میان قشر تحصیلکرده و نهادهای تصمیم گیر در کشور است پارادایم فکری که اکثر تحصیل کرده ها به آن مجهز هستند به مسائل از باب استدلال و از باب مواد خام نگاه می کند که باید یک سری اقدامات و کارهایی روی آن انجام شود تا به نتیجه برسد....

به هنگام سفر به ایران با مجموع مسائلی برخورد می کنم که خاص جامعه ایرانی است و این خصوصیات ویژه، جلب توجه می کند؛ در واقع حسن کاری که من چند سال اخیر می کنم این است که به طور خیلی طبیعی بدون آن که برنامه ریزی کرده باشم خودم را در شرایط مطالعاتی جالبی قرار می دهم؛ به این ترتیب که مقداری از سال را در کشوری زندگی می کنم که این کشور جزء جهان اول است، مقدار دیگری از سال را در کشوری زندگی می کنم که این کشور جزء جهان اول است، مقدار دیگری از سال را در کشوری که جزء جهان سوم می باشد سپری می کنم و هر کدام از اینها خاصیتهای خودشان را دارند....

بیش از سه دهه است که موج جدید مهاجران بسیار ماهر به ویژه مهاجران آسیایی، با مهارتها و استعدادهای خویش در شکوفایی اقتصاد پیشرفته دره سیلیکون سهیم شده اند. ساکسنین برخلاف شواهد دال بر «فرار مغزها» متذکر شده است که این اصطلاح حکایت شاغلان مقیم دره سیلیکون را به طور کامل بیان نمی کند؛ وی معتقد است اصطلاح «چرخش مغزها» بهتر از «فرار مغزها» جریانات دره سیلیکون را توضیح می دهد. اینک مهاجران به ویژه آسیایی ها پس از تحصیل و کار در آمریکا به کشور باز می گردند، یا به طور مرتب بین کشورهای آسیایی و دره سیلیکون در رفت و آمد هستند....

فهم معنا، چرایی و تبعات مهاجرت نخبگان، از زبان خود نخبگان مناسبتر است. آنان که هر روز، معادلات قرار و یا مهاجرت را تمرین می کنند، بهتر از هرکس دیگر به ریشه ها و پیامدها این امر واقفند. آنان نه فرار را می پسندند و نه از قرار بدون تولید دلخوشی دارند؛ همگی یکصدا از نابسامانی شرایط اجتماعی و معیشتی سخن می گویند و این که انزوای نخبگان، صورت پنهان مهاجرت نخبگان است. ابتدا خیال می کردیم که آنان در پاسخ به پرسشهای ما به برخی دلایل کلی و کلیشه ای خواهند پرداخت اما در جریان کار به نکات ظریف و دقیقی برخوردیم که عزم ما را در این شماره می خوانید...