فصلنامه مطالعات راهبردی
سال پنجم شماره 1 (پیاپی 15، بهار 1381)

مدعای پوپر به میزان زیادی قرین صحت است و شاید کمتر موضوعی را در جهان علم بتوان سراغ گرفت که همچون بحث از «روش» توانسته باشد، این چنین معادلات و محاسبات جاری رادر هم ریخته و به بنای بنیادهای ازه ای از علم و دانش کمک کرده باشد. از این منظر «پرسش ازروش»، نخستین سوالی است که در مواجه با قولات و دست آوردهای علمی مطرح می شود و برهمین اساس نیز می توان به روش های مختلف برای تجزیه و تحلیل یک امر واحد تمسک جست ودر نتیجه به نتایج مختلف (و درستی) دست یافت. در حوزه «امنیت پژوهی» متاسفانه تاکنون کمتر از «روش» سخن به میان آمده و می توان ادعاکرد که اندیشه گران این حوزه بیش از «روش» به «مفهوم» و «استراتژی تحصیل» امنیت نظرداشته اند. اتخاذ چنین رویکردی اگرچه صبغه عملیاتی پژوهش های به عمل آمده را پررنگ ساخته اما در عین حال به ضعف بنیاد فلسفی و روش شناختی دیدگاه های ارایه شده منتهی شده است؛ به گونه ای که کمتر اثر ارزنده ای را در حوزه امنیتی می توان سراغ گرفت که با بحثی دقیق در«روش شناسی» و تعیین روش منتخب نویسنده، آغاز و با التزام به آن «روش»، به پایان رسیده باشد.

ادعای مقاله حاضر این است که «مدینه دینی» مفهومی است که با وضعیت اول و سوم، سازگاری منطقی دارد. به عبارت دیگر، مدینه دینی زمان عملی می شود که میراث دینی یا به مثابه داور تعیین گر، حی و حاضر بوده و بازگشت به اصل «سرفصل اخلاق و سیاست» شود و یا اینکه سامان حقیقی و پایدار ناملایمات «گذشته» و «اکنون» به آینده ای موعود، محول شود که یگانه شیوه تمهید این ظهور، انتظار واقعی است. همچنین «دین مدنی» مفهومی است که با وضعیت دوم همخوانی دارد، یعنی تکوین، تداوم و فرجام آن به «اراده جمعی» اکثریت خردمند بستگی دارد که در استفاده بردن یا نبردن از کل یا بخشی از میراث گذشته و نیز نویدهای آینده، مختار است.

رفتار اجتماعی شهروندان متاثر از عوامل متعددی است که یکی از مهم ترین آنها، اعتقادات وباورهای دینی می باشد. از آنجا که نظم اجتماعی و تجویزهای اعتقادی در تعاملی مداوم قراردارند و فهم ریشه ها و عواقب نظم، بدون آشنایی با باورهای روانشناختی افراد میسر نیست، مقاله حاضر می کوشد با نگاهی روانشناختی و جامعه شناختی، تاثیر عقاید دینی بر رفتار اجتماعی راتبیین نماید. از نگاه نویسنده بین سه مولفه نظام سیاسی، عقاید دینی و کنش گران اجتماعی نسبت هایی وجود دارد که حاصل این تعامل از این قرار است؛ 1- تحلیل رفتار بدون تفهم مبنا و معنای کنش میسر نیست. 2- برخلاف نگاه برخی اندیشمندان، در بسیاری از موارد فقر و محرومیت نه باعث ناامنی که موجب رضایت می شود.

اگر «دولت» را متعلق واژه امنیت فرض کنیم، با توجه به آموزه های ماکس وبر، مهمترین بعدحریم امنیتی دولت عبارت خواهد بود از: در اختیار داشتن انحصار اعمال زور با اتکاء به منابع مشروعیتی آن. به بیان وبر، تجمع سیاست اجباری که دارای تشکیلات پایداری است مادامی دولت خوانده می شود که کارکنان اداری اش بتوانند به طرز موفقیت آمیزی مدعی انحصار کاربرد مشروع زور جسمانی به منظور تحقق اقتدار آن باشند. (1) بر این اساس، انحصارکاربرد زور هسته سخت حریم امنیتی دولت و مشروعیت این انحصار نیز کمربند حفاظتی آن است.

جمهوری اسلامی ایران در مقام یک نظام سیاسی تجربه جدیدی از دولت در تاریخ معاصرایران محسوب می شود. اگر امنیت را مهمترین کارکرد و خدمت دولت جدید بدانیم، امنیت ملی بزرگترین دغدغه هر نظام سیاسی است که با عناصر ایدئولوژیک و فرهنگی، اجتماعی و نظامی پیوند خورده است. ایدئولوژی رسمی و قانونی در جمهوری اسلامی ایران، برآمده از فرهنگ وارزشهای اسلامی است که بطور طبیعی بیش از هر جایی، در قانون اساسی در حکم سنگ بنای نهادها و تاسیسات سیاسی تجلی و تبلور یافته است.

بدون تردید انقلاب اسلامی ایران در سالهای 9 - 1978 نتیجه اجتناب ناپذیر تحولاتی بود که در طول دهه های قبل رخ داده بود. ساختار سیاسی فرهنگی ایران دوباره با مساله ای جدیدی مواجه گردید، یعنی خاندان پهلوی می خواست از یک ساختار مونارشی به دولتی مدرن، اقتدارگراو سکولار مبدل شود، در چنین شرایطی بود که نیروهای چپ و ملی گرا در صحنه سیاسی ایران ظاهر شدند. به علاوه، علمای دینی نیز، چندین دهه برای تاثیرگذاری در مسایل جامعه هیچ گونه تلاش جدی نکردند. با این وجود، قدرت و استحکام مذهب به عنوان نیرویی اساسی در سرتاسرتاریخ ایران مدرن بسیار قابل توجه و غیرقابل اغماض بوده است و ما به همین دلیل موجه، تمام رهبران، شخصیت ها، نهادها و جنبش های گذشته را به نحوی در گذار بزرگ ایران به انقلاب 9 – 1978 سهیم می دانیم.

در علوم سیاسی به شیوه ای سنتی از دو دیدگاه در خصوص ملت سخن به میان می آید: مفهوم آلمانی ملت، که بر نژاد و خون و تبار مشترک تکیه می کند و دیدگاه فرانسوی ملت که بر عناصرمعنوی و فرهنگی و تجارب مشترک گذشته تاکید می ورزد. ارنست گلنر از صاحب نظران مسایل ناسیونالیسم و نظریه های ملت، فراموشی جمعی را از عوامل مهم تشکیل ملت می داند، زیرا درملت آن چه وجود دارد، گمنامی است، فرد عنوان شهروند را کسب می کند و عناوین و القاب پیشین (که تبار قومی مهاجمان و فاتحان و نیز شامل آن است) به کناری می نهد.

هیچ شهروند عربی به اندازه شهروندان عراقی تحت حکومت صدام حسین از وجود یک حکومت دیکتاتوری با سیاست های ماجراجویانه خارجی و جنگ دچار ضربه روحی و روانی نشده است. علت امر را به میزان قابل توجهی در ناکامی رژیم عراق در ایجاد یک هویت ملی واحد، به نحوی که کل مردم عراق را در برگیرد می توان جست. در واقع فقدان چنین یکپارچگی، مستقیما به ظهور صدام حسین بر اریکه قدرت کمک کرده بود، او از عمق نیازمندی عراق به یک قدرت قوی که غالب بر وجوه افتراقش باشد، ظهور کرد بنابراین نجات مردم عراق از وجود چنین حکومت توتالیتری و نیز رهایی همسایگان آن کشور از تهاجمات و تاراج بیشتر نه تنها سهل تر از سوق دادن عراق به یک سیاست فراگیر داخلی نخواهد بود بلکه حتی سخت تر از آن نیز خواهد بود.

این کتاب در نتیجه بحث و مطالعه موارد ذیل، منتشر شده است: 1- مسایل و عوامل اساسی که نظام بین المللی را در قرن بیست ویکم شکل می دهند: از جمله جهانی شدن و سایر روندهای جهانی نظیر گسترش فن آوری، ظهور بازیگران غیردولتی الزامات زیست محیطی و رشد جمعیت. 2 روند روابط متقابل راهبردی بین آمریکا و کشورهای خاورمیانه، اروپا و اورآسیا و بررسی تاثیر این روابط بر توسعه محیط امنیتی در ابتدای قرن بیست ویکم. چهار الگوی امنیتی مطرح در این کتاب ازاین قرارند:1- ائتلاف کشورهای مخالف سلطه آمریکا.
2- موازنه چندقطبی قدرت. 3- تداوم تضعیف آمریکا به عنوان تنها قدرت برتر.
4- ایجاد بحران برای آمریکا به عنوان تنها ابرقدرت، در جهانی همراه با هرج و مرج فراینده هر پارادایم با توجه به مسایل زیر تحلیل می شود.