فصلنامه مطالعات راهبردی
سال دوم شماره 1 (پیاپی 3، بهار 1378)

در این نوشتار نویسنده ضمن شناسایی گفتمان مدرن از امنیت، برآنست تا از طریق تحلیل مبانی و مولفه‏ های عمده دخیل در شکل‏گیری مدیریت راهبردی کشور، به طرح تیوری‏ای ویژه جمهوری اسلامی ایران برای پیش‏بینی حوزه‏های ناامنی اجتماعی همت گمارد. برای این منظور ضمن تعریف سه مولفه منافع ملی، مصالح شرعی و علایق شخصی، به صور تعامل آنها پرداخته و در نهایت مبانی هریک از صور موردنظر را در فرهنگ سیاسی مردم و نخبگان ایرانی نشان داده است. تحلیل نظری مولف او را به آن‏جا رهنمون شده که از وجود تضاد در بین عناصر اصلی مدیریت راهبردی کشور، واگرایی مولفه ‏های فوق و تلاش جهت تطبیق تحمیلی اصول دینی بر واقعیات خارجی - و یا بالعکس - به منزله مهمترین شاخصه‏ های ناامنی‏زا در ایران یاد کند.

در این مقاله مولف ضمن طرح کلیاتی درباره ارتباط فرهنگ با امنیت در قالب مفهوم بنیادین انسجام فرهنگی، به دو واقعیت به ظاهر متضارب اشاره می‏نماید. (1) وجود انسجام فرهنگی پیش شرط اولیه توسعه در حوزه‏ های سیاسی واقتصادی به شمار می‏رود و از این حیث حفظ و صیانت از آن ضروری می‏نماید. (2) واقعیات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی غالبا متحول بوده و در نتیجه با ایجاد فضا و شرایط تازه در مقام تقابل با انسجامهای پیشین برمی‏آیند و خواهان تغییر آنها می‏شوند. نتیجه آن‏که مولف قایل به الگوی انسجام فرهنگی پویا با عنایت به ارزشهاواصول درونی شده که مطابق آن جامعه ایرانی به دلخواه خود و مطابق اصول اولیه‏اش اقدام به تاسیس نهادهای تازه برای پاسخ‏گویی به نیازهای جدید جامعه می‏نماید و از طریق یک مدیریت فرهنگی قوی، سطح تازه‏ای از انسجام فرهنگی را ایجاد می‏نماید، انسجامی که متحول بوده و در برهه‏های بعدی اصلاح خواهد شد. در همین زمینه مولف با سیر در تاریخ ایران و شناخت نهادهای سنتی‏ای از قبیل مساجد، بازار و خانواده به نهادهای تازه تاسیس‏شده‏ای چون فرهنگسراها اشاره می‏کند و این‏که چگونه می‏توان با ایجاد همگرایی لازم بین آنها - مثلا تنظیم کارکردهای فرهنگی مساجد و فرهنگسراها - به انسجام فرهنگی مناسبی ویژه عصر حاضر دست یافت.

بحث از امنیت فرهنگی در ذیل موضوع امنیت ملی قرار دارد و یکی از مولفه‏های اصلی آن را تشکیل می‏دهد و تاکید بر عناصر "فرهنگی" و "ارزشی" امنیت ملی با تعاریف جدید عرضه شده از مصطلح اخیر هم تناسب دارد. البته تمدن و فرهنگ دینی و اسلامی و راهبردهای تضمین امنیت فرهنگی، ویژگیها و مولفه ‏های متعددی دارد، اما در نوبت رشد تمدن و فرهنگ متعامل با دین و خلاقیت در علم و هنر بیش از هر چیز نیازمند ثبات و استقرار اجتماعی و امنیت و آسایش است. جامعه بالنده و ایمن، با تامین و امنیت خویش، خاستگاه و زادگاه تمدن و فرهنگ است و از سوی دیگر بالندگی و ترقی تمدنی و فرهنگی نیز ضامن حفظ ثبات و امنیت و اشاعه آن و رافع تنش و بی‏ثباتی در حوزه ملی و بین‏المللی قلمداد می‏گردد.

تحولات ژرف در عرصه فن‏ آوری، مفهوم امنیت را نیز تحت‏تاثیر قرار داده و ضرورت توجه به تهدیدهای جدید را اجتناب ‏ناپذیر ساخته است. این تهدیدها، بیشتر جنبه فراملی داشته و یک کشور به تنهایی قادر به مقابله با آنها نیست.نویسندگان این مقاله ضمن اشاره به تقسی ‏بندی هایی از تهدیدهای جدید بر ضد امنیت ملی، بر این نکته اصرار دارند که ماهیت این تهدیدها، تقسیم سنتی تهدیدها به داخلی و خارجی را مخدوش نموده است و در نتیجه باید به گونه‏ای نو به آنها نگریست؛ چه آن‏که صرف‏نظر از پیامدهای منفی، آثار مثبتی نیز به همراه دارند. از این گذشته، اغلب تهدیدهای فراملی به دست دولتها مهارشدنی نیستند و ابزارهایی که به‏طور سنتی برای دفاع در مقابل آنها به کار می‏رفت، نیز بی‏اثر می‏باشند. پیشنهاد نویسندگان برای مقابله موثر و جدی با این‏گونه تهدیدات بر ضد امنیت ملی این است که طی سه مرحله بازیگران و پدیده ‏های فراملی شناسایی و با آنان مقابله شود که این خود مستلزم عزم جامعه جهانی بر این مهم است.

در حالی‏که کشفیات علمی و دستاوردهای نتایج تحقیقاتی به‏دست آمده در طول تاریخ متعلق به تمام بشریت است و دستاوردهای علمی به دست‏آمده در هر نقطه جهان، بر کشفیات علمی و یافته‏ های پیشینیان در سایر نقاط جهان استوار بوده است، طبیعی است که نتایج علمی، بی‏ طرف و جدا از گرایش های سیاسی در جهان باشند و بالا بردن سطح آگاهی ها و رفاه و زدودن رنجها و محرومیت های همه انسانها را در تمامی اعصار هدف قرار دهند.متاسفانه فعالیتهای علمی در شرق و غرب جهان همواره آمیخته با سیاست بوده است و این تفکیک ‏ناپذیری علم از سیاست را در روابط اقتصادی، سیاسی، نظامی و بی ن‏المللی، به ویژه در دوران بحرانی تاریخ شاهد بوده ‏ایم. امروزه حاکمیت سیاستهای جهانی بر فعالیتهای علمی امری انکارناپذیر است و این اعمال سیاستها نیز غالبا به بهانه‏ های ظاهرفریبی چون کمکها و همکاریهای علمی و فرهنگی و دفاع از آزادی و حقوق بشر صورت می‏گیرد. مقاله حاضر تلاشی هرچند ناچیز بر این روشنگری دارد.

مایکل سی.دش در این مقاله به شکل مبسوطی اقدام به طرح و بررسی میزان اهمیت دیدگاه های فرهنگ محور در سطح روابط بین ‏المللی برای نیل به امنیت می‏نماید.مولف ضمن اعتراف به اهمیت بسیار زیاد مباحث فرهنگی در عصر حاضر، در مقام مقایسه جایگاه نظریه ‏های فرهنگی با نظریه ‏های واقع‏ گرایانه، به آنجا می‏رسد که واقعیات موجود از دوران جنگ سرد تا فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ما را از رها نمودن نظریه‏ های واقع ‏گرایانه به امید دست‏یافتن به نظریه ‏هایی با کاربرد بیشتر - یعنی نظریه ‏های فرهنگی - بازمی‏دارد.امواج سه‏گانه نظریه‏ های فرهنگی که از قبل از دوره جنگ به وجود آمده ‏اند و بر فضای فکری امروزین نیز حاکم هستند، در مصاف با واقعیات خارجی تنها موید یک معنا هستند و آن هم اینکه، این نظریات می‏تواند مکمل - و نه جانشینی برای - نظریه‏ های واقع ‏گرایانه باشند.این نتیجه ‏گیری ناظر بر موج سوم نظریه ‏های فرهنگی می‏باشد که از پس از جنگ سرد تا به امروز در کانون توجه اندیشمندان قرار داشته است و در ارتباط با دو موج سابق البته چندان صادق نمی‏باشد.