فصلنامه مطالعات راهبردی
سال سوم شماره 1 (پیاپی 8، بهار و تابستان 1379)

تعریف امنیت از بعد سیاسی عبارت است‏از داشتن استقلال رای و عدم دخالت بیگانگان در امور داخلی کشور و اطمینان از آینده به طوری که کلیه کنشها و واکنشها قابل پیش‏بینی باشد و یا به عبارت دقیق‏تر می‏توان امنیت را بیشتر یک مفهوم سلبی دانست؛ یعنی می‏توان به وضعیتی اشاره کرد که در آن‏تخطی به حقوق عمومی وجود نداشته باشد و استقلال و آزادی رای محترم شمرده شود، که این را وضعیت امنیت و اطمینان می‏نامند.حال می‏توان از زاویه سیاسی یا اقتصادی به امنیت توجه کرد. برای مثال، می‏دانیم که بخش مهمی از درآمدهای ارزی ایران وابسته به قیمت نفت است که قیمت آن خارج از اراده کشور ما بوده و براساس روند معاملات بازار جهانی تعیین می‏گردد. بنابراین می‏توان ادعا کرد که ما از این حیث در یک وضعیت ناامن و یا عدم اطمینان بسر می‏بریم.

مولف در این نوشتار ضمن اشاره به ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مقوله ارتباط ایران و آمریکا، اظهار می‏دارد که این موضوع دارای مبانی فلسفی خاص خود نیز می‏باشد. نوع نگرش "شرق" و "غرب" به یکدیگر موضوع مهمی است که به‏طور قطع در وجود یا عدم وجود رابطه ایران و آمریکا موثر است. به همین خاطر نویسنده با بررسی تاریخی سیر تعالی و زوال شرق و استیلای غرب، چنین نتیجه می‏گیرد که: غرب هم‏اکنون دوره زوال خود را تجربه می‏کند و بنابراین شرقیان باید بدانند که در فضای تازه‏ای قرار دارند. فضایی که دیگر در آن غربیان ضرورتا حاکم و شرقیان محکوم نیستند. عصر حاضر عصر شروع اعتلای تازه‏ای برای شرق است و ما در چنین فضایی باید از رابطه‏مان با غرب سخن بگوییم. به عبارت دیگر ما باید خود را باور کنیم و سپس با اقتدار تمام در مقام پاسخ‏گویی به سوال از وجود یا نوع رابطه با غرب و از آنجمله آمریکا، سخن بگوییم.

به نظر دکتر امجد، برای درک ماهیت پرسش از رابطه ایران و آمریکا، لازم می‏آید تا نخست سیاست خارجی آمریکا و اصول حاکم بر آن را که در بستر دیدگاه واقع‏گرایی بنا شده است، مورد مطالعه قرار دهیم. برای همین‏منظور سخنران ضمن تحلیل تاریخ گذشته روابط ایران و آمریکا نتیجه می‏گیرد که آمریکا همیشه براساس اصل منفعت‏جویی خود در ایران عمل کرده و در هر شرایطی، حتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی خواستار آن بوده تا بنحوی بتواند، بدون پرداخت هزینه‏های سنگین نظامی، همچنان در ایران مطرح باشد. این روند در چارچوب الگوی تک‏قطبی‏ای که می‏رفت بر جهان حاکم شود، شاید می‏توانست جواب بدهد؛ اما هم‏اکنون به نظر می‏رسد که اروپا به عنوان یک گزینه بدیل برای آمریکا مطرح است. بنابراین در بحث از رابطه ایران و آمریکا، نقش و جایگاه اروپا را به هیچ‏وجه نباید نادیده گرفت. بدیهی است که ورود این عامل تازه نوع و الگوی رابطه را دستخوش تحول قرار خواهد داد.

در این نوشتار، نویسنده نخست نگاهی دارد به فرهنگ سیاسی ایران و پس از تعریف و تحدید آن به بررسی ماهیت آن، بویژه در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی، می‏پردازد. نویسنده از رهگذر تحلیل محتوایی و تاریخی فرهنگ سیاسی ایران به این نتیجه می‏رسد که مردم ایران از نظر فرهنگی با دولتمردان و نظام سیاسی حاکم بر آمریکا و نه مردم آمریکا مخالفت دارند. این مخالفت نیز ریشه در عملکرد سابق دولت آمریکا در ایران دارد که نوعی نارضایتی را در بین مردم دامن زده است. بنابراین اصلاح آن عملکرد و زوال نارضایتی مزبور از مقدمات بحث رابطه ایران و آمریکا به شمار می‏رود.

مولف در این نوشتار بیان می‏دارد که اگرچه تصویر هر یک از دو کشور نزد دیگری بسیار زشت و غیرقابل تحمل است اما، دلایل کافی‏ای وجود دارد که هر دو نسبت به گذشته اغماض نمایند. ادله‏ای که مولف برمی‏شمارد عموما منافع راهبردی‏ای است که نصیب طرفین می‏شود. به همین خاطر است که دیپلماسی نیز نقش برجسته‏ای یافته و پرداختن به گفتگوهای انتقادی می‏تواند گام موثری ارزیابی شود. براین اساس اگر چه روابط دو کشور در آینده نزدیک دوستانه نخواهد بود، اما مولف بر آن است که حرکتی در دو کشور به سوی یک توافق استراتژیک آغاز شده است. روندی که در حوزه‏ های مختلف و بویژه اقتصادی قابل مشاهده است. در مجموع نویسنده بدون انکار کردن پیشینه عملکرد نامطلوب آمریکا در ایران، بر آن است تا ادله‏ای را برای ضرورت نادیده انگاشتن این سابقه ارایه دهد.

در این مقاله نویسنده ضمن بیان این مفروض که رسانه‏ها با اعمال کارکرد نظارتی خود می‏توانند تاثیرات امنیتی مثبت یا منفی‏ای بر روی ثبات سیاسی کشور بگذارند، به تحلیل دو دهه از حکومت جمهوری اسلامی در ایران می‏پردازد.مولف با تفکیک سه دوره تثبیت، سازندگی و توسعه سیاسی از هم، الگوهای قبض‏محور، یکسویه و بسط محور را چونان الگوهایی تحلیلی برای رابطه بین نظارت و ثبات، معرفی می‏نماید.در مجموع جامعه ایران نوعی رابطه منطقی را در زمینه کارکرد نظارتی رسانه‏ها آزموده است که از قبض‏محوری به بسطمحوری رسیده و از این‏رو تحولات جاری قوام‏بخش و نه ضدامنیتی به حساب می‏آیند.  مولف جهت تایید فرضیه خود ضمن ارایه تعریف و فرمولی برای ثبات سیاسی، به تحلیل شرایط جاری در قالب فرمول پیشنهادی همت گمارده و در پایان راهبردهایی را جهت احتراز از بروز اختلال در امنیت ملی کشور به واسطه عملکرد مطبوعات ارایه می‏دهد.

در این نوشتار نویسنده برآن است که ضمن پرداختن به تعاریفی دقیق از مفاهیم ارتباط، مخاطب و امنیت ملی، به تشریح تاثیرات عمده ارتباطات (با در نظر گرفتن مخاطب) برروی مفهوم امنیت ملی بپردازد؛ تاثیری شگرف که در عصر پر قیل و قال ارتباطات، جهانی متفاوت از گذشته پدید آورده است.دنیایی که کنترل نظم و ایجاد امنیت در آن با توجه به این مهم از قواعدی گوناگون سود می‏جوید.همان‏طور که می‏دانیم از بارزترین مشخصه‏های سده بیست و یکم گستردگی وسایل ارتباط جمعی بوده و این مشخصه، شرایطی را پدید آورده است که در آن انسانها، در جهت تامین جوانب مختلف زندگی خود، در جستجوی فضایی امن می‏باشند تا در سایه چنین امنیتی به سوی توسعه‏ای همه‏جانبه گام بردارند.حال خلق چنین امنیتی با توجه به خصوصیت بارز عصر حاضر، نیازمند قوانین و شیوه‏های خاص خود است که حاکمیت‏های مختلف با تکیه بر آن همواره برای دستیابی به چنین امنیتی گام برمی‏دارند.در پایان این مقاله در صدد است تا با طرح چارچوبی کلی از تهدیدات امنیت در جمهوری اسلامی ایران، راهکارهای مناسبی را نیز مطرح سازد.

در این مقاله، نویسنده به بررسی دو مفهوم یادگیری و آموزش پنهان پرداخته است.با پذیرش این پیش‏فرض که حجمی از التهابات اجتماعی و فردی در حیات کنونی جامعه ایران، به یادگیریهایی بازمی‏گردد که موضوع وقوف آگاهی کنش‏گران نیست؛ برخی داده‏های کمی موجود مورد بررسی قرار گرفته‏اند تا وجود آموزشها و یادگیری پنهان در جامعه ایران مورد آزمون قرار گیرد.نویسنده جهت تایید فرضیه اولیه خود به بررسی موردی عملکرد تلویزیون در جمهوری اسلامی ایران پرداخته است و با بهره‏گیری از داده‏های موجود در ارتباط با بعضی از مجموعه‏های تلویزیونی که در ایران به نمایش درآمده‏اند، نشان می‏دهد که این سریالها چگونه در دیالوگ بازیگران، صحنه‏آرایی فضا و.مطالبی را نهفته دارند که بیننده ناخودآگاه آنها را جذب و به عمل می‏گذارد.توجه جدی به مضمون برنامه‏های تلویزیونی و عطف توجه به آموزش‏های پنهانی که این رسانه می‏تواند داشته باشد؛ پیشنهاد موکد نویسنده را شکل می‏دهد.

پرسش اصلی مولف در این نوشتار آن است که "در صورت شکل‏گیری دولتهای رانتیر، آیا چنین ساختی قادر به پرورش نیروهای اجماعی بدیل و انتقال مسالمت‏آمیز قدرت خواهد بود یا خیر؟" نظر به منفی بودن پاسخ پرسش فوق، مولف به تحلیل عملکرد دولت رانتیر در ایران پرداخته و چنین نتیجه گرفته است که، بی‏توجهی به مقوله مهم "عدالت اجتماعی" و همچنین عدم پاسخ‏گویی دولت به نیازمندیهای ملت، ریشه در خصلت رانتیر بودن دولت در ایران داشته، که نمود بارز آن را می‏توان در دوره پهلوی مشاهده کرد.مجموع دو ملاحظه فوق، به اولویت یافتن مقوله امنیت نزد دولتهای حاکم منجر شده و اینکه گردش قدرت معمولا با حوادث ناخوشایندی همراه بوده که تماما حکایت از آسیب‏پذیری امنیت در ساختار دولتهای رانتیر دارد.نویسنده در پایان ضمن تایید فرضیه فرد به ارایه راهکارهایی جهت تقویت ضریب امنیتی کشور می‏پردازد که عمدتا ناظر بر فاصله گرفتن از الگوی "دولت رانتیر" می‏باشد.

مولف در این مقاله به رابطه بین ثبات سیاسی و امنیت اقتصادی اشاره دارد و اینکه، وجود ثبات سیاسی مقدمه ضروری و لازم برای نیل به امنیت اقتصادی می‏باشد.برای تبیین این ارتباط و کاربردی نمودن آن، مولف از اصطلاح "ریسک ملی" استفاده می‏نماید که چهارگونه ریسک (سیاسی، سیاستگذاری اقتصادی، ساختار اقتصادی و نقدینگی) را شامل می‏شود.تحلیل آمارهای مربوط به شاخص‏های چهارگانه فوق در گستره جهانی حکایت از بالا بودن رقم ریسک ملی در جمهوری اسلامی ایران دارد که این به نوبه خود دلالت بر کاهش ضریب امنیت اقتصادی دارد.مولف در پایان به ارایه راهکارهایی همت می‏گمارد که گمان می‏رود بتوانند در کاهش ریسک ملی موثر باشند.محور اصلی این راهکارها را که ریشه در بحث "ریسک ملی" دارند، اتخاذ سیاست‏هایی در حوزه سیاست و اقتصاد شامل می‏شود که به نحوی به حاکمیت قانون، اصلاح نظام نقدینگی و گردش سرمایه در کشور و بالاخره نوع اعمال حاکمیت، منجر می‏شود.

مولف در این نوشتار ضمن ارایه یک بحث تاریخی منسجم و جامع از نحوه ظهور و قدرت‏یابی گروه موسوم به طالبان در افغانستان، به بررسی آثار امنیتی ناشی از پیروزی این گروه در افغانستان بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، پرداخته است.مولف با تهدید فرض کردن طالبان برای ایران، به تفکیک از تهدیدات "امنیتی - نظامی" (شامل: همسویی طالبان با آمریکا، ایجاد بحران هیدروپلتیک و بروز احتمالی مناقشه در مرزهای خاوری ایران، تولید و صدور انبوه مواد مخدر، استقرار سازمان مجاهدین خلق و دیگر معارضان انقلاب اسلامی در افغانستان)، تهدیدات اقتصادی (شامل: همسویی طالبان با منافع اقتصادی آمریکا در منطقه، همسویی طالبان با منافع اقتصادی پاکستان در منطقه، همسویی طالبان با منافع اقتصادی عربستان سعودی در منطقه) و بالاخره تهدیدات سیاسی - ایدیولوژیک (شامل مخدوش‏سازی چهره انقلاب اسلامی و اسلام، خنثی‏سازی استراتژی تنش‏زدایی ایران، سیاست پاکسازی دینی - قومی طالبان)، سخن گفته است.

برای دادن تعریفی از واژه "شورش" در بحث‏های جامعه‏شناختی، دو مفهوم کلیدی وجود دارد که عبارتند از جنبش اجتماعی 1 و ستیز اجتماعی. 2 بحثی که ما در این جا بدان خواهیم پرداخت، بیشتر در مورد شورشهای شهری است که در چند سال اخیر شاهد مواردی از آن بوده‏ایم.با بروز اولین مورد از این شورشها من به برخی از مسوولان پیشنهاد دادم که شورشهای شهری در قالب یک پروژه تحقیقاتی به بررسی درآید.اما متاسفانه این طرح به مرحله اجرا درنیامد، که ممکن بود در صورت اجرای آن طرح، این امکان فراهم آید که تیوریهای مطابق با شرایط موجود ساخته و پرداخته شوند.بنابراین در این سخنرانی سعی خواهم کرد کلیات این طرح را با شما مطرح سازم.

مسایل امنیتی یک کشور به دو دسته داخلی و خارجی تقسیم می‏شود که این دو را نمی‏توان جدای از یکدیگر دانست.با این همه، می‏توان گفت که منظر امنیت داخلی غالبا متوجه مرزهای داخلی کشور است و بیشتر تهدیداتی را بررسی می‏کند که می‏تواند امنیت را در داخل مرزهای کشور به خطر اندازد. در اینجا کوشش خواهد شد تا برخی از موارد تهدیدکننده امنیت داخلی که منشعب از نوع تقسیمات کشوری است، مورد دقت نظر قرار گیرد.

علل افول تمدن ایرانی دو عامل را می‏توان در بروز ضعف و سستی و افول تدریجی تمدن ایرانی دخیل دانست: نخست آن که این حوزه تمدنی سیر تکاملی خود را به صورت هماهنگ و همه‏جانبه در هر سه ضلع تشکیل‏دهنده یک تمدن - که عبارتند از علم قدرت و ثروت - ادامه نداده و به صورت یک سیستم و نظام منسجم درنیامد.از سوی دیگر، سیاست کشورگشایی قدرتهای اروپایی - به ویژه امپراتوری انگلیس - در قرن 19نیز در تحلیل بردن هر چه بیشتر این تمدن نقش خاصی را ایفا کرد.انگلستان برای جلوگیری از خطر همراهی ایران با روسیه و فرانسه - به منظور دسترسی ایشان به هندوستان - مناطقی مانند هرات، قندهار و کابل را حریم امنیتی خود اعلام کرده و با دامن زدن به اختلافات قومی، مذهب و ..کلیت این حوزه تمدنی را دچار تشتت و پریشانی ساخت.اینک، هر جزء از آن حوزه تمدنی تبدیل به یک واحد جغرافیایی مستقل تحت عنوان Nation-Stateشده است، اما اشتراکات تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی میان این مناطق همچنان به قوت خود باقیست.