پژوهشنامه ادبیات و علوم انسانی
پیاپی 35 (پاییز 1381)

انسان شناسی و روان کاوی- هر دو- رفتار انسانها را مورد مطالعه و بررسی قرار می دهند و در این راستا، سعی می کنند به قوانین عمومی این حوزه دست یابند و بر پایه تحقیقاتی که اغلب در اروپا و آمریکای مرکزی انجام شده، تاکنون به نکات جالبی دست یاففه اند.
انسان شناسی این کار را مستقیما انجام نمی دهد بلکه دست یابی و اطلاعات بینا فرهنگی و شناسایی عوامل فرهنگی را پیش شرط تحقیقات راوان کاوانه می داند. این نگرش انسان شناسان از آن جا ناشی می شود که برخلاف تصور رایج، انسان شناسی صرفا را محدوده آداب و رسوم فعالیت نمی کند بلکه بنا بر ویژگی کل نگرانه اش، تمام مسائل یک واحد انسانی را بررسی می کند و تک تک اجزاء را نیز با کل تطبیق میدهد؛ که اصطلاحا به آن" تک نگاری یک واحد" گفته می شود. از همین نقطه است که ارتباط میان انسان شناسی و روان کاوی آشکار می شود اما متاسفانه در ایران به این ارتباط چندان توجهی نشده است. این مقاله سعی دادر ضمن بررسی تاریخچه این ارتباط اجتناب ناپذیری استفاده از اطلاعات انسان شناسی در حوزه روان کاوی را توجیه کند.

تشکل های صنعتی کنونی غرب از درون صنف های پیشه وری سربرآوردند؛ در حالی که در ایران این تشکل ها با گذشته خود از گسست تاریخی - فرهنگی و زبانی متفاوتی گفتگو دارند.
اصناف گذشته ایران، با خود ویژگی ها و اخلاق کاری را به همراه داشتن: فتوت و جوانمردی یکی از این ویژگی ها بود؛ تشکل های صنفی با جامعه آن روز نیز همخوانی داشت.
انقلاب صنعتی و ورود ماشین به ایران، چون ریشه در گذشته این سرزمین نداشت و در جامعه تجارت پیشه وارد شده بود، نتوانست نظم و اخلاق سنتی را به همراه آورد و علاوه برآن، نتوانست نظم و خصوصیات صنعت نوین کنونی جهان و تشکل های مناسب آن را به خود جذب کند. ناهمخوانی ساخت های گوناگون در چنین جامعه ای، از بیگانگی اجتماعی و هرج و مرج (انومی) مربوط به آن حکایت دارد. به منظور رفع این هرج و مرج فکری، ایجاد تشکل های مدنی و اخلاق کاری جدید ضرورت پیدا می کند.

برنامه های مدارس از لحاظ فلسفی باید آیینه تمام نمای ارزش ها، خواست ها و انتظارات اجتماعی باشند و به همین دلیل، شناسایی مسائل و نیازهای اساسی اجتماعی محوری ترین عنصر در تصمیم گیری محسوب می شود. به عبارت دیگر هدف اصلی برنامه های مدارس این است که دانش آموزان را جامعه پذیر کرده و آنها را با دانش، ارزشها، گرایش ها و مهارت های ضروری جهت زیست در جامعه آماده سازند.
علیرغم آنکه فلسفه نظام آموزش و پرورش، حصول به هدف های تربیت شهروندی است، دامنه اقدامات و مطالعات انجام شدده در این راستا، در داخل کشور بسیار ناکافی و نارسا است. مقاله حاضر از طریق بررسی ها و مطالعات میدانی بر آن است تا نشان دهد شهروند خوب باید دارای چه ویژگی ها و خصوصیاتی باشد. در این راستا از طیف وسیعی از مطالعات انجام شده در زمینه مطالعات شهروندی بهره گرفته شده و سپس با استفاده از نظرات متخصصان تعلیم و تربیت و علوم اجتماعی، این مطالعات برای جامعه ایرانی بومی سازی شده است و سرانجام ویژگی های ذیربط در سه قلمرو دانش مدنی، توانش مدنی و نگرش مدنی طبقه بندی شده است. همچنین پژوهش حاظر به دنبال شناسایی میزان توجه به تربیت شهروندی در مراحل تدوین، اجرا ارزشیابی برنامه های مدارس بوده است.
نتایج نشان میدهد که ویژگی های مورد نظر در سه حیطه کلی دانش مدنی، توانش مدنی و نگرش مدنی، برای جامعه ایران مهم و اساسی ارزیابی شده است. همچنین داده ها نشان می دهند که در مراحل طراحی، اجرا و ارزشیابی برنامه ها توجه کمی به پرورش ارزش های شهروندی می شود و اصلاحات اساسی در این راستا الزامی است.

رابطه میان بیماری و شفا پدیده ای فرهنگی- اجتماعی است. در جامعه ما مراجعه به دعانویس ها یکی از شیوه های فرهنگی شفایابی و مقابله با بیماری است. با وجود قدمت قابل ملاحظه دعانویسی، مطالعه این پدیده به خاطر آمیختگی با خرافات کمتر مورد اقبال محققان قرارگرفته است. در نوشتار حاضر، تلاش می شود به عنوان یک گام ابتدایی بخشی از زوایای پنهان دعانویسی معرفی شود. به این منظور، با استفاده از آموزه های جامعه شناسی و روش مطالعه کیفی، عناصر و اجزاء پدیده دعا نویسی توصیف می شود. از این رو، 14 نفراز دعانویس های شهر تهران از جهت خصوصیات فردی، فرایند کسب شناخت، وضعیت کنش(نوع، جهت، و شکل کنش)، هنجارهای حاکم بر تعامل میان دعانویس- بیمارو همچنین شیوه باز تولید دعانویس بررسی می شوند. در انتها، برخی مولفه های اصلی پزشکی مدرن و دعا نویسی مورد مقایسه قرار می گیرد.

این مقاله ابتدا مفهوم سازی های اولیه فرزند سالاری و مفاهیم مرتبط با آن را در ادبیات جامعه شناسی و روانشناسی اجتماعی مورد بررسی قرار می دهد و پس از اصطلاحات الگوهای کنشی و بالاخص الگوهای ساختاری میان کنشگران- که خود متاثر از الگوهای کنشی هستند- فرزند سالاری را تعریف می کند و در مرحله آخر، تعریفی عملیاتی از فرزند سالاری ارائه میدهد تا به برخی سوالات جواب دهد: آیا پدیده ای که در جامعه ما به عنوان فرزند سالاری وجود دارد همان پدیده ای است که درغرب به عنوان فرزند محوری از آن یاد شده است؟ علل موجده فرزند سالاری کدامند؟
مقاله حاضر نتیجه یک بررسی میدانی است که در شهر تهران انجام شده است. این پدیده، براساس مطالعات و اطلاعات محقق، تنها در ایران خود را نمایان ساخته و به این صورت درهیچ جای دیگر دیده نشده است. این تحقیق، در این زمینه گام نخست به حساب می آید و مطالعات دیگر لازم است تا این پدیده در سایر شهرها و از ابعاد دیگری روشن شود.

نقشی که دین در جامعه برعهده دارد و نیز تاثیر آن درجامعه، به میزان تعهد و پای بندی افراد آن جامعه بستگی دارد. یکی از راه های سنجش این میزان، تحقیق در عقاید، شناخت و مناسک دینی موجود می باشد. پس از انقلاب اسلامی، به تبع تحولاتی که در ارزش های موجود رخ داد، دین داری جوانان پس از انقلاب، با رویکردی به نام "بی شکلی دین ورزی" تبیین و تشریح می گردد. روش این تحقیق به شیوه پیمایش اجتماعی است و حجم نمونه ای برابر 243 نفر از دانشجویان شش رشته تحصیلی دانشگاه تهران صورت گرفته است.

تحقیق حاضر، با هدف تحلیل جامعه شناسی از خود بیگانگی درمیان دانشجویان دانشگاه تدوین شده و روش مطالعه در این تحقیق روش پیمایشی است. پس از نگارش پیشینه و ادبیات موضوع وچهارچوب نظری تحقیق، شش فرضیه مطرح شد که با استفاده از تکنیک پرسش نامه همراه با مصاحبه از بین 336دانشجوی دانشگاه های تکمیل گردید. فرضیات تحقیق به سنجش عدم انطباق وسیله و هدف، بوروکراسی، عقلانیت، زندگی در کلان شهر، فرد گرایی و اقتدار واقعیات اجتماعی بااز خود بیگانگی اجتماعی می پردازد که در نهایت، پنج فرضیه تایید شد و میان فردگرایی و از خود بیگانگی ارتباطی یافته نشد.

هدف از این تحقیق بررسی عوامل موثر بر فرهنگ کار می باشد. این تحقیق، به شیوه پیمایشی با استفاده از پرسشنامه توام با مصاحبه حضوری برروی نمونه 400نفری از کارکنان دولت در استان کهگیلویه و بویراحمد انجام شده است. فرهنگ کار، از دو بعد ذهنی و رفتاری- که بعد ذهنی آن معنای عام کار، و بعد رفتاری آن میزان تعهد کاری فرد را نشان می دهد- مورد بررسی قرار گرفته است. روش تجزیه و تحلیل یافته ها با استفاده از جداول فراوانی، ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چند متغیره صورت گرفته است. نتایج تحقیق نشان میدهد که عواملی نظیر رضایت شغلی (از بعد مادی و معنوی)، رضایت سیاسی و گرایشات ملی و مذهبی رابطه معنی داری با فرهنگ کار دارند.

مقاله حاضر برگرفته از پژوهشی جامعه شناختی پیرامون آسیبهای اجتماعی نوجوانان در خانواده های تک والدینی است. نمونه مورد مطالعه شامل 200دختر و 200 پسر نوجوان از خانواده هایی است که در آنها پدر فوت کرده و مادر به تنهایی سرپرستی فرزندان را برعهده دارد. این مطالعه در سطح شهر تهران و در مناطق هفده گانه آن به انجام رسیده است. هدف پژوهش، شناخت میزان آسیب های اجتماعی نوجوانان در این خانواده ها و میزان تاثیرگذاری فقدان پدر بر آنان است، روش مطالعه اسنادی و پیشمایشی، و ابزار جمع آوری داده ها پرسشنامه است.
دراین پژوهش، احتمال وجود رابطه معنی دار میان فقدان پدر و سرقت، خرید و فروش مواد مخدر، خودکشی، ترک خانه، ارتباط جنسی زودرس با جنس مخالف، کشیدن سیگار و استفاده از مواد مخدر به بررسی و آزمون نهاده شده است. نتایج حاکی از آن است که میزان خرید و فروش مواد مخدر و ارتباط جنسی زودرس با جنس مخالف صفر است و سایر متغیرها با فقدان پدر همبستگی دادند. بالاترین میزان مربوط به تصمیم به خودکشی و پایین ترین میزان به سرقت اختصاص دارد. مهمترین متغیر تاثیرگذار - که خود متاثر از فقدان پدر است- میزان تامین نیازهای نوجوانان است. میزان کنترل مادر نیز از جمله متغیرهای مهمی است که در این مطالعه، با آسیب های اجتماعی همبستگی دارد. از آنجا که به خطر افتادن سلامت خانواده سلامت جامعه را مورد تهدید قرار می دهد، راهکارهایی پیشنهاد شده است که ضرورت دارد دولت،خانواده، مدرسه، نهادهای مذهبی و خود نوجوانان با به کارگیری آن ها، برای زدودن هر چه بیشتر این آسیب های اجتماعی اقدام نمایند.

در این مقاله تاثیر تلویزیون برنوگرایی بررسی می شود. مطالعات جامعه شناختی در زمینه تاثیر تلویزیون کمتر به نشر فرهنگ نو توجه کرده است و دراین تحقیق مسئله اصلی این است که آیا تلویزیون عامل القاء و نشر نگرش نو در مردم بوده است یاخیر؟ روش مورد استفاده، پیمایش با بهره گیری از تکنیک پرسشنامه و مصاحبه می باشد. حجم نمونه برابر 1047 نفر از خانواده های ساکن در مناطق 22 گانه شهر تهران بوده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که تلویزیون عامل نشر نگرش نو بوده است. این نتیجه با توجه به محتوانی برنامه ها معنادارتر می گردد.

جامعه روستایی ایران در طول قرون و اعصار پیوسته مورد ظلم و ستم حاکمیت های زمان قرار داشته و علیرغم شکل گیری قوانین مدنی و توجه به رفاه و توسعه در یکصد سال اخیر متاسفانه این قشر همچنان مورد بی توجهی دولت ها بوده اند و هرگونه قوانین تدوین شده از انقلاب مشروطیت تاکنون مشکلی از این بابت حل نکرده و هر گونه برنامه های عمرانی، حقوق بیمه، مشارکت اجتماعی و دیگر مسایل آنها هنوز سامان و راهکار مناسبی نیافته است.
با نظر به آنچه گفته شد، از آنجا که در زمینه مسایل مربوط به بیمه های اجتماعی روستایی، کشور فرانسه یکی از پیشرفته ترین الگوهای فعلی به شمار می رود، این مقاله به بررسی مقوله مذکور در آنجا می پردازد.