پژوهشنامه ادبیات و علوم انسانی
پیاپی 47-48 (پاییز و زمستان 1384)

احتل نظام الدین النیشابوری موقعا مرموقا بین علماء الإسلام، حتی صار یشار له بالبنان فی عصره. کان ملما بمختلف العلوم و متفوقا علی معاصریه فی کافه فروع العلم. المقال الذی بین ایدینا سیتطرق إلی اسمه و نسبه و تاریخ ولادته و مکانها و وفاته. مع إلقاء نظره مقتضبه علی مؤلفاته. کما سیلقی الضوء علی موضوع إن کان نظام الدین شیعیا اوسنیا و ذلک من زاویه رواد البحث و التحقیق مع الإشاره إلی الدلائل التی استندوا إلی ها فی اقوالهم. اما السبب الرئیس لشهرته هو کتاب تفسیر القرآن الکریم و شرح الشافیه و تمکنه من العلوم الإسلامیه و النحو و الصرف.

«حتی» در زبان عربی، حرفی از حروف معانی است، و به جهت افاده معانی مختلف، تعداد زیادی از نحوی های بصره و کوفه به تبیین معانی آن پرداخته و از مشکلات و تعدد وجوه و تشعب اقوال در مورد آن شکایت کرده اند: تا جایی که در مورد «حتی» گفته شده: «حتی حتحت قلوب النحویین» «حرف حتی، دل و دماغ نحوی ها را به درد آورده است» و نقل کرده اند که: «مات الفراء و فی نفسه شی ء من «حتی» (بایستی 1992: 448) «فراء» مرد و حال آن که مجهولاتی از حتی در ذهنش بود»، این حرف دارای سه معنای حقیقی بوده و در زبان عربی همان طور که خواهد آمد به معنای انتهای غایت، تعلیل و استثناء می آید و در این زبان و حیانی، با سه عنوان نحوی متفاوت استعمال می شود (طبق نظر نحوی های بصره): 1 حرف جر؛ 2 حرف عطف؛ 3 حرف ابتداء و نحوی های کوفه عنوان چهارمی به این تقسیم اضافه کرده اند که «حتی» حرف نصب است و به فعل مضارع نصب می دهد، و هر کدام از این عناوین دارای احکام مخصوص به خود می باشند که ذیلا به آن ها اشاره می شود..

نقد ادبی نوین عرب، تماما با نقد ادبی دوران گذشته متفاوت است به طوری که هرکس نقد ادبی امروز عرب را از نظر بگذراند و آن را با نقد ادبی قرن گذشته مقایسه کند خواهد دید که نقد امروز، نقدی است کاملا مقلد که در این تقلید حد و مرزی نمی شناسد و تماما و بدون آگاهی تحت تاثیر دستاوردهای نقدی غرب قرار گرفته است. اما در چنین اوضاعی، چهره های نقدی درخشانی می بینیم که می توانند نقد ادبی و ناقدان نوپا را هدایت کرده، به ساحل نجات برسانند. احسان عباس متوفای سال 2003 میلادی یکی از چهره های نقدی برجسته می باشد که در آسمان نقد ادبی عربی و جهانی درخشیده و با تالیف آثار ارزشمندی، نقد ادبی معاصر عربی را از آوارگی، آشفتگی و بحران اصطلاحات که نتیجه تقلید محض از نقد ادبی غرب است تا حدودی نجات بخشیده، و آن را مدیون خود ساخته است. این مقاله درصدد است پس از معرفی احسان عباس، پرده از منهج نقدی اصیل او برداشته و به تبیین آن جنبه هایی از نقد ایشان که اغلب مورد غفلت واقع شده است، بپردازد.

این نوشته می کوشد با ریشه یابی برخی از مسائل و مشکلات آموزش زبان عربی در ایران راه حل هایی را برای آن جستجو نماید. به طور کلی مهمترین مسائل و مشکلات آموزش زبان عربی در ایران را می توان در چهار عنوان زیر برشمرد:1 سطح آموزش زبان عربی در مدارس ایران پایین تر از حد مطلوب است. 2 برخی از دانش آموزان به زبان عربی علاقه مندی چندانی نشان نمی دهند. 3 بسیاری از دانشجویان گروه های عربی دانشگاه ها بی انگیزه و دلسرد هستند. 4 در بعضی از مراکز مرتبط با زبان عربی کمبود نیروی متخصص در زبان عربی احساس می شود. برای هر یک از مسائل فوق علت های مختلفی قابل تصور است که برخی از آن ها عام است و همه شاخه های علوم انسانی را در بر می گیرد؛ ولی برخی دیگر خاص رشته زبان و ادبیات عربی است.
که در چهار محور اصلی زیر بررسی شده است:1 دانشجو، 2 استاد، 3 برنامه درسی، 4 ابزارهای آموزشی.
سپس برای حل مشکلات مربوط به هر محور پیشنهاداتی مطرح گردیده است. گرایشی کردن آموزش زبان و ادبیات عربی دانشگاه ها از جمله راه حل هایی است که می تواند راه گشای از میان برداشتن برخی از مشکلات مختص به آموزش زبان و ادبیات عربی دانشگاه ها باشد.

از نخستین آثاری که در بحث و دفاع از اسلوب قرآن و سبک ادبی آن نگاشته شده است، کتاب مجاز القرآن ابوعبیده و معانی القرآن فراء و تاویل مشکل القرآن ابن قتیبه در سده اول و اوایل سده چهارم است که هریک به گونه ای توجه خواننده را به نظم و موسیقی و یا کنایات و استعارت و... معطوف ساخته اند. دست کم از قرن دوم، ویژگی های ساختار زبان قرآنی، با تعبیر گوناگون و از جمله تحت عنوان نظم، توصیف می شده است. در سده های بعد دیدگاه ها و نظریات برتر و تازه تری درباره سجع و فواصل قرآن و تاثیر استفاده از کنایات و استعارات و... مطرح شد اشخاصی مانند عبدالقاهر جرجانی در سده پنجم و ششم از جمله این افراد بودند. در دوره معاصر سید قطب، زغلول، محمد عبده، طالقانی و بازرگان و... نیز نظریات جدیدی در زمینه تشخیص و نمایش از طریق خیال، برانگیختن و تجسم دادن، ارائه داده اند و هریک به گونه ای به ارتباط تنگاتنگ آواها با معانی کلمات و عبارات اشاره کرده اند. این مقاله تلفیق این نظریات و دیدگاه ها و به طور کلی موسیقی ظاهری و درونی ناشی از ارتباط آوا و معنا را دربردارد.

نویسندگان تاریخ تمدن اسلامی بر این امر هستند که مبتکر علم عروض عالمی به نام الخلیل بن احمد الفراهیدی می باشد که استاد سیبویه بود. و این ابتکار را این گونه آغاز کرد که آهنگ های اشعار شاعران عرب را مورد مطالعه و بررسی قرار داد، و به این نتیجه رسید که تمام این اشعار طبق شانزده آهنگ سروده شده اند، که این آهنگ ها را بحور شعر نامید، و هر بحر را به یک نامی اختصاص داد. و پس از مطالعات فراوان عقل مبتکر او به این محاسبات ریاضی مانند هدایت شد که می توان این شانزده بحر را از پنج دایره استخراج کرد، به اضافه شش آهنگ (بحر) مهمل غیرمستعمل دیگر. که همۀ این بحور شعر در پنج دایره گنجانده شده. اما برخی از اساتید عرب این دایره ها را به خاطر سبب های زیر مورد حمله قرار دادند و خواهان حذف آن ها از این علم شدند: 1 آسان نبودن استخراج بحور شعر از این دایره ها. 2 امکان بی نیاز شدن طالب علم عروض از این دایره ها. 3 این که استخراج بعضی از بحور شعر همراه تاویل و تقدیر می باشد. حال این مقاله اهمیت این دایره ها را مورد بحث قرار می دهد، و نقش کاربردی آن ها را بیان می کند، و همچنین چگونگی استخراج بحور شعر را شرح می دهد.

منصور نمری شاعری شیعی است که در اشعار خود از حق اهل البیت (ع) دفاع نموده است. معاصر هارون الرشید و شاگرد عتابی است. او شاعری سیاسی است که معتقد به تقیه نیز هست به این جهت تشیع خود را پنهان داشته و نسبت به خلفاء اظهار دوستی می نماید. اعتقاد حقیقی او از لابه لای اشعارش به خوبی آشکار است و به کارگیری صنعت توریه که گاهی نوعی تصریح نیز در آن است این مدعا را اثبات می کند. او از جهت توانایی در شعر از برگزیدگان شاعران عصر خویش است. شاعری متفنن و چیره دست در انواع شعر است. شعرش سهل و روان، لطیف و دقیق و پرفراز است. بدخواهان و کینه توزان نزد هارون اسرار او را فاش نموده و پرده از تشیع و محبت بسیارش به اهل بیت پیامبر (ص) برداشتند و خشم هارون را بروی برانگیختند. هارون ماموری را برای قتل وی گسیل می کند ولی قبل از رسیدن مامور شاعر دنیا را ترک نموده است. وفات وی را حدود سال 210 هجری قمری نوشته اند. متاسفانه از این شاعر اخبار و اشعار بسیاری به دست ما نرسیده است.

موضوع این مقاله ابودهبل الجمحی یکی از بزرگ ترین شاعران دوره اموی و از جمله کسانی است که در تحقیقات نقدی و تاریخی معاصر در خصوص شعر دوره اموی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. ابودهبل در راس گروهی از شاعران است که تولیدات شفاف و پخته ادبی آنان گواه برتری همه جانبه او در ادبیات می باشد. وی توانست در شعر خود بین سرشت و هنر شاعری جمع کند. از این رو، ناقدان ادبی او را در زمره پنج شاعر معروف قریش قرار می دهند که عبارتند از: ابودهبل الجمحی العرجی الحارث بن المخزومی عمربن ربیعه و عبید الله بن قیس الرقیات. در این جستار سعی شده که به گوشه ای از روند رشد و شکل گیری شخصیت و نیز قبیله ای که ابودهبل در آن می زیست، اشاره شود. نویسنده مقاله سعی کرده نگاهی نیز به قبیله شاعر (بنی جمح) و روابط او با قبایل دیگر و به رابطه این شاعر با دختر معاویه (عاتکه) و غزل های شاعر در خصوص او داشته باشد. و این که این رابطه عاشقانه چگونه شکل گرفت و چه گونه ابودهبل از رابطه مذکور برای بدنام کردن و رسوا ساختن اموی ها و به خصوص معاویه بن ابی سفیان بهره برد. می توان چنین برشمرد که تعزل شاعر با عاتکه نوعی غزل حیله گرانه و دشمنانه و یا چیزی یا نزدیک به آن بوده است.

ابن خلدون بسیاری از علوم ادبی را آموخته بود و به آن ها تسلط کامل داشت؛ به گونه ای که شیوه نگارش ادبی او شیوه های رایج را که منجر به نثر مصنوع و متکلف می شدند تحت الشعاع خود قرار داد و به تدریج جایگزین آن ها شد. او شاعر و شعرشناس بود و اظهار نظرهایش در مورد هریک از علوم ادبی و عالمان آن علوم به منزله یک ملاک قطعی به شمار می رفت. ابن خلدون ویژگی های علوم ادبی زمان خود را در «مقدمه» بر شمرده و به بررسی و نقد آن ها پرداخته است. اما نکته مهم این است که در همه این موارد، ابن خلدون با نگرشی اجتماعی و جامعه شناختی وارد صحنه ادبیات و علوم وابسته به آن شده است و به دنبال کشف زمینه های اجتماعی متناسب با شرایط و ویژگی های ادبیات رایج در زمان خود بوده است. به نحوی که می توان کار او را در چهارچوب جامعه شناسی ادبیات تلقی کرد.

غاده سمان در آثار ادبی و نوشته های خود در روزنامه ها کوشیده است تا با احساس لطیف، اتصال به منبع الهام، حساسیت ویژه، احساسات ناب و بینش عمیق، مفهوم واقعی عشق را در دو جنبه عام و خاص آن در روح مخاطبانش برانگیزاند و البته در این راه شیوه ای متفاوت با عارفان دارد. این اهتمام ویژه به مفهوم عشق دلایلی دارد که در پژوهش حاضر به مواردی از آن اشاره شده است. وی تاکید می کند که عشق ابزاری برای تزکیه، تفاهم و گفت وگو، بخشش همه جانبه، آزادی، اصلاح و تغییر در دنیایی است که به دلیل فقدان ایمان به ارزش های معنوی نظیر خدا، دین و عشق مورد محاصره انواع تهدیدها قرار گرفته استبتول مشکین فاماستادیار گروه زبان و ادبیات عرب، دانشگاه الزهراءچکیدهغاده سمان در آثار ادبی و نوشته های خود در روزنامه ها کوشیده است تا با احساس لطیف، اتصال به منبع الهام، حساسیت ویژه، احساسات ناب و بینش عمیق، مفهوم واقعی عشق را در دو جنبه عام و خاص آن در روح مخاطبانش برانگیزاند و البته در این راه شیوه ای متفاوت با عارفان دارد. این اهتمام ویژه به مفهوم عشق دلایلی دارد که در پژوهش حاضر به مواردی از آن اشاره شده است. وی تاکید می کند که عشق ابزاری برای تزکیه، تفاهم و گفت وگو، بخشش همه جانبه، آزادی، اصلاح و تغییر در دنیایی است که به دلیل فقدان ایمان به ارزش های معنوی نظیر خدا، دین و عشق مورد محاصره انواع تهدیدها قرار گرفته است. غاده بر تحکیم روابط واقعی برخاسته از راستی، عاطفه و تساوی میان زن و مرد اصرار دارد و آن را نماد پیوند و منبع قدرت می داند، تجسمی عینی از سنت طبیعت و استیلای زندگی؛ به اعتقاد وی این چنین رابطه ای نیازمند مرد و زنی ایده آل است به گونه ای که مرد یگانه حقیقت زندگی زن باشد و زن شالوده حال و آینده زندگی مرد را تشکیل دهد. مرد آرمانی که هم لطیف است و هم مقتدر، پاکی وجود زن را کشف می کند و یاری گر او در دنیای سرگشتگی ها و سرگردانی هاست و زن آرمانی هموست که با برخورداری سرشار از فرهنگ و آگاهی می کوشد تا در عین حالی که به لحاظ فکری و عملی مستقل از مرد است، با دلسوزی وگذشت توام با صدق، کرامت و توازن در اندیشه با مرد همفکری و همراهی عاطفی داشته باشد. غاده سمان در رابطه میان زن و مرد گاهی به تاثیر از اندیشه اگزیستانسیالیست ها و نیز سیمون دوبووار و با باورهای خاص خود و تجربیاتی که از زندگی در غرب به دست آورده، به «آزادی جنسی» اشاره می کند. اما او برای این اصطلاح که به پیروی از فمینیست ها آن را «انقلاب فراگیر جنسی» می نامد، شروطی را قائل است؛ از جمله آن که بایستی با آزادی فکری و اجتماعی همراه بوده، بخشی از آزادی همه جانبه آحاد جامعه عرب (اعم از زن و مرد) باشد. این انقلاب و آن آزادی مبتنی بر چالش میان آزادی اختیار و مسئولیت و هماهنگ با سرشت آدمی است، افزون بر آن که بر آگاهی تاریخی و بیداری تکیه می کند بدون آن که خواستار در شکستن کامل سنت های شرقی باشد.
روش پژوهش: اجتماعی توصیفی با رویکردی به نقد و موازنه.

علم صرف از جمله علوم اساسی زبان عربی است که در جهت فهم زبان قرآن رتبه اول اهمیت را حایز است. در بررسی صرفی واژه های قرآنی ضرورت داشت برای آشنایی دقیق با یک واژه و دیدگاه های گوناگون صاحب نظران به کتب صرف مراجعه گردد و در این مراجعات مکرر، به ترتیب و نحوه تالیف و پیشینه و روند پیشرفت علم صرف به نحوی که در این مقاله گزارش شده است، دست می یابیم. اگرچه در بعضی از کتب پیشین، علم نحو مقدم بر علم صرف آمده است، لیکن علم صرف دارای تقدم رتبه است. چرا که علم نحو پس از فراهم گشتن ساختمان کلمه و آشنایی با زوایای مختلف یک واژه، به عنوان اصلاح ترکیب و کلام در بین دانشمندان علوم عربی مطرح می گردد. آشنایان به زبان عربی و علوم قرآنی، به خوبی می دانند که مباحث اصلی و ابواب کلی کتب صرف، تقریبا در همه کتب صرف قدیم و جدید وجود دارد و آن چه وجه تمایز این کتب نسبت به یکدیگر است، همان نظم و ترتیب خاص هر کدام از این تالیفات است که لباس نو به مطالب اصلی، پوشانده و آن را متناسب به نیاز زمان عرضه کرده است. در این مقاله، ضمن معرفی علم صرف، چگونگی پیدایش و روند پیشرفت و شمار تالیفات این علم، در دوره های مختلف، از زمان ادغام با علم نحو تا مرحله جدایی و بالاخره استقلال کامل، با بررسی وجوه اشتراک و اختلاف هر یک مورد تجزیه و تحلیل و نقد قرار گرفته است..

بدون شک مواد اصلی شکل دهنده یک لغت نامه چیزی جز کلمه و لغت نمی تواند باشد و از آن جایی که بشر ذاتا نیازمند به تعامل با یکدیگر است. بنابراین، می توانیم به این نکته اذعان کنیم پیدایش لغت یا خلقت و آفرینش انسان و صوت همراه بوده است تا جایی که گام بر جای پای پیشرفت و ترقی انسان گذاشت و دارای مرگ و میر و زاد و ولد گردید به نحوی که با گسترده شدن نیازهای بشر به دانستن و فهمیدن علوم و اکتشافات تازه ایی به وجود آمد که هریک از آنان، کلمات و اصطلاحات خاص خود را به همراه داشته اند از این رو، دانشمندان لغت نیز از آغاز درصدد جمع آوری کلمات و شرح و معانی آن ها بر آمدند تا با تحولات و تغییرات گوناگون در طول دوره های مختلف به شکل کنونی دست یافته اند..