پژوهشنامه ادبیات و علوم انسانی
پیاپی 53 (بهار 1386)

اصطلاح «سرمایه اجتماعی» در سه دهه گذشته موضوع بررسی های بسیاری در علوم اجتماعی و به ویژه در جامعه شناسی بوده است. این اصطلاح توانست در کمتر از دو دهه، ادبیات بسیار گسترده ای را به خود اختصاص دهد و به مفهومی، کم و بیش، «اسطوره ای» تبدیل شود به گونه ای که برخی از نویسندگان آن را حتی بیش از یک کلیدواژه علمی و همسنگ یک نظریه پنداشته اند. این در حالی است که محتوای بحث این نویسندگان، به هیچ روی، نو نیست و در واقع همان بانگ «دریغ از گذشته» (نوستالژیک) نویسندگان ایدئولوژیست سده 19 و رهبران ناسیونالیست سده 20م است. افزون بر این، واژه «سرمایه» در این اصطلاح در معنایی نادرست به کار گرفته شده است و نویسندگان آن را «چیزی» دانسته اند که در درون رابطه اجتماعی نهفته و پنهان و بنابراین دور از دسترس کنشگر است. حال آن که سرمایه اجتماعی کنشگر، در جامعه سنتی عبارت است از آن رفتارهای تثبیت شده یا هنجاری که کنشگر برای پایدار ساختن رابطه خود با دیگران، درونی می کند؛ و در جامعه نوین (مدرن) دربرگیرنده همه آن قابلیت ها و توانمندی هایی است که کنشگر برای رابطه برقرار کردن با دیگران به آن نیاز دارد و باید به دست آورد.

امروزه موضوع برخورد با تغییرات گستردۀ کلانشهرها به منزله یک چالش اساسی در مباحث برنامه ریزی شهری و جغرافیای انسانی مطرح است و بسیاری از کشورهای در حال توسعه به طور مستقیم و غیرمستقیم با آن مواجه اند. در ایران نیز تغییرات عمده در ساخت کالبدی و اقتصادی اجتماعی شهرهای بزرگ به منزله یکی از مباحث مهم توسعه شهری مطرح و به دلیل وقوع تغییرات اساسی طی سه دهۀ گذشته اهمیت بیشتری یافته است. پدیدۀ بازساخت شهری بازتاب تغییراتی است که متفاوت از تغییرات جزئی در گذشته، ساخت اقتصادی اجتماعی و کالبدی شهرهای بزرگ را هدف خود قرار داده و تحت تاثیر آن ساخت جدیدی متفاوت با گذشته ایجاد می نماید. بررسی های انجام گرفته در محدودۀ شهری شمال غرب شیراز نشان می دهد که تغییرات ایجاد شده در ساخت کالبدی، اقتصادی اجتماعی این محدوده طی سه دهۀ گذشته ادامۀ تغییرات گذشته نبوده و به صورت پیش بینی نشده و بدون انطباق با سیاست های طرح جامع مصوب اتفاق افتاده است. همچنین فرایند تغییرات بازساختی این محدوده تحت تاثیر عوامل بیرونی و درونی چون سیاست های دولت، اقدامات بخش خصوصی و تصمیمات مدیران محلی قرار داشته است.

مشارکت سیاسی فعالیت هایی است که شهروندان به طور مستقیم یا غیرمستقیم برای تاثیرگذاری بر گزینش اعضای دولت و حکومت، یا برنامه ها و فعالیت های آن ها انجام می دهند؛ و انتخابات یکی از مهمترین شکل های آن است. مشارکت مردم در انتخابات اثرات بسیار زیادی روی جامعه و ا فراد آن دارد. انتخاب سیاست گذاران و اداره کنندگان، انتخاب سیاست ها، برنامه ها و چگونگی اداره امور جامعه، گردش قدرت و اعمال فشار روی قدرتمندان، پاسخگو شدن حکومت و نهادهای انتخاباتی آن، مشروع نمودن نظام سیاسی، قدرت نمایی به خارج، پیوند علایق و ایجاد همبستگی، احساس مسؤولیت بیشتر شهروندان، کاهش نابرابری، تاکید نخبگان بر خواسته هایشان، بیان مخالفت و نارضایتی، کاهش اضطراب و فشارهای روانی برخی پیامدهای مشارکت در انتخابات است. به طور کلی، دو دسته عوامل فردی و سیاسی اجتماعی بر شرکت در انتخابات تاثیر دارد. در این تحقیق، تلاش شده تا ضمن استفاده از تجربیات محققان دیگر، متناسب با شرایط خاص کشور ما، شرکت در انتخابات براساس داده های جمع آوری شده پس از انتخابات دوره نهم ریاست جمهوری مورد بررسی قرار گیرد.

مقاله حاضر با این هدف تنظیم شده که در مورد تاثیر ساختار جامعه بر نگرش ها، گرایش ها و عملکرد کنشگران اطلاعاتی را فراهم آورد. اطلاعات این مقاله بر اساس یک رویکرد اکتشافی و با تکیه بر روش تحلیل ثانوی ارائه شده است. به این منظور از یافته های «طرح سنجش گرایش ها، رفتار و آگاهی های دانشجویان دانشگاه های دولتی» استفاده شده است. براساس اطلاعات موجود در این طرح، رابطه میان پایگاه اجتماعی اقتصادی به منزله یکی از مهم ترین وجوه ساختار جامعه با برخی از رفتارها و گرایش های دانشجویان مورد آزمون قرار گرفته است. اطلاعات به دست آمده حاکی از آن است که عضویت در پایگاه اجتماعی اقتصادی بالا، متوسط و پایین در اغلب موارد تاثیر معناداری در تفاوت گرایش ها و عملکرد کنشگران اجتماعی دارد. این امر، به این واقعیت اشاره دارد که نظام قشربندی جامعه ممکن است زمینه ساز شکل گیری خرده فرهنگ ها و هویت های اجتماعی متفاوت باشد.

استان خوزستان دارای اقوام متعددی است. این قومیت ها از لحاظ وضعیت اقتصادی (موفقیت اقتصادی) با یکدیگر تفاوت دارند. برای تبیین این تفاوت به طور اجمال می توان دو رویکرد عمده را در پیش گرفت: 1 رویکرد نگاه به بیرون: که این تفاوت ها را ناشی از عوامل ساختاری و شرایط بیرونی تحمیل شده در سطح کلان می داند. 2 رویکرد نگاه به درون: که ضمن پذیرش تاثیر عوامل ساختاری بیرونی، بیشتر در پی بررسی تاثیر ویژگی های فرهنگی درونی قومیت ها بر وضعیت اقتصادی می باشد. این تحقیق براساس رویکرد نگاه به درون انجام یافته است. نتایج به دست آمده از این مطالعه که به روش پیمایشی و در بین سه قومیت لر، عرب و دزفولی استان خوزستان انجام گرفت، نشان می دهد که حدود 45 درصد تغییرات در موفقیت اقتصادی افراد را ویژگی های فرهنگی در سطح فردی توضیح می دهند و 19 درصد این تغییرات، ظاهرا ناشی از تفاوت های بین قومی است که تشخیص آن ها محتاج بررسی بیشتری است.

افریقای جنوبی از نظر انقلاب، منابع و تضادها وجوه اشتراکی با جامعه ما دارد. ساختار مسایل و اقدامات مربوط به حل آن می توانند برای ما آموزنده باشند. در این کشور ضمن مشاهده کارکرد و نظم اجتماعی در سطح اروپا و امریکا، پتانسیل کشاکش های گوناگون وجود دارد. تضاد نژادی، و نابرابری زیاد درآمد و ثروت در افریقای جنوبی پتانسیل تضاد را بسیار بیش از امریکا فراهم آورده است. زیرا بعد از بیش از 3 قرن سلطه سفیدان، سیاهان که حالا به حکومت رسیده و قدرت را در دست گرفته اند، خود را با سفیدان مقایسه می کنند. و فاصله ثروت و امکانات بین سفیدان غنی و سیاهان فقیر در آنها به شدت تولید احساس محرومیت می کند. پیامد این نابرابری انواع عکس العمل ها می باشد؛ در سطح غیررسمی، تبهکاری به شدت افزایش یافته و بالاخص سفیدان را هدف قرار داده است. سیاهان کشاورزان سفید را می کشند، زمین های آن ها را تصاحب و به زنان سفید تجاوز می کنند. در سطح رسمی اقدامات در جهت محدود ساختن امکانات سفیدان و گسترش امکانات سیاهان، سفیدان را سخت رنجانده و وادار به عکس العمل های متقابل از جمله مهاجرت از کشور می نماید. از طرف دیگر بدون سفیدان و توان علمی و مدیریتی آن ها اداره مملکت در سطح کنونی ممکن نیست و سیاستمداران سیاه نمی توانند بدون سفیدان به آرزوهای بلندپروازانه خود برسند.

هدف از این تحقیق ارتباط بین کلیشه های جنسیتی و تضاد نقش های زناشویی است. که در این زمینه از سه نظریه: نمایشی گافمن، مجموعه نقشی مرتن و فمنیسم لیبرال استفاده شده است. جامعه آماری شامل زنان متاهل جوان (20 35 ساله) شهر شیراز است، که حداقل یک سال از زندگی مشترک آن ها گذشته است، جمعیت نمونه 287 نفر بوده است. ابزار تحقیق دو پرسشنامه تضاد نقش و نقش جنسیتی بم (BSRI) است و تضاد نقش در 8 حیطه: تحصیل، اشتغال، مدیریت مالی، کار خانگی، روابط جنسی و عاطفی، روابط خانوادگی و دوستی، گذران اوقات فراغت و نگهداری و تربیت فرزندان، مورد سنجش قرار گرفته است. جهت تجزیه و تحلیل داده ها از آمار توصیفی، آزمون های معناداری، تحلیل واریانس، تحلیل رگرسیون و تحلیل مسیر استفاده شده است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که پایبندی به کلیشه های جنسیتی از میزان تضاد نقش می کاهد؛ همچنین زنان با سطح تحصیلات و آگاهی بالاتر، موقعیت بالاتر به لحاظ طبقه اجتماعی خانواده خود و همسر و میزان درآمد بیشتر تضاد نقش کمتری را احساس می کنند. این در حالی است که با افزایش ساعات کاری و تنوع نقش ها در زنان میزان تضاد نقش آن ها افزایش می یابد.

سالمندی فرایندی طبیعی در زندگی انسان و حاصل فرسایش تدریجی ارگان های حیاتی است. عوامل فردی مانند جنس، سن و نژاد، ویژگی های اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی در زمان و میزان آن مؤثرند. هزینه های آن در ابعاد مختلف بر جامعه انکارناپذیر است. شیوه های زندگی فردی، روابط اجتماعی، توانمندی های اقتصادی و فرهنگی تفاوت هایی را ایجاد می کند. در حالی که کشورهای پیشرفته صنعتی، به منابع مالی، جهت تامین نیازهای سالمندان دسترسی دارند، با این حال از این پدیده در جایگاه یک پدیده به عنوان یک «بن بست» «بار اقتصادی بی سابقه» و «مساله ای فراگیر» که مستلزم رویکردی جدی است، یاد کرده اند. تجربه پاره ای از کشورها نشان می دهد، که با به کارگیری روش ها و راهبردهای علمی، ایجاد فرصت برای ادامه فعالیت اقتصادی اجتماعی سالمندان، مانعی چندان جدی برای ایفای نقش جوانان ایجاد نمی کند، در حالی که احساس فایده مند بودن سالمندان را به طور نسبی قوت می بخشد. در کشورهای در حال توسعه، متناسب با شرایط هر کشوری، می توان چنین شرایطی را به وجود آورد، اما هنوز فاصله زیادی تا رسیدن به فرصت های مطلوب، در اغلب این کشورها وجود دارد.

در این تحقیق پرسش آغازین عبارت است از: محتوای روابط اجتماعی زن ایرانی در خلال زندگی روزمره چیست؟ نکته مهم در این زمینه شناخت عناصر مدرن به نسبت عناصر سنتی در این مجموعه روابط است. برای پاسخگویی به این پرسش، متد ترکیبی با تسلط روش «کمی پیمایش» طراحی شد. در روش شناسی این پژوهش یک بخش غیرمسلط کیفی و نیز یک بخش تاریخی برای روشنتر شدن فضای پیمایش اجرا شد. مطابق چارچوب نظری حاکم بر پژوهش، پیش بینی می شد که مجموعه عناصر موجود در شبکه روابط اجتماعی زنان، باتوجه به میزان دسترسی آنان به عناصر مدرن (دو متغیر میزان دسترسی زنان ایرانی به دو عنصر تحصیلات دانشگاهی و اشتغال)، ترکیبی از عناصر سنتی و مدرن باشد. اما میزان تسلط عناصر مدرن یا سنتی، باتوجه به زمینه اجتماعی موجود و نیز نقش آفرینی عناصر یاد شده، قابل شناسایی است. انجام مطالعه حاکی از آن است که ترکیبی از عناصر مدرن و سنتی قابل مشاهده است؛ اما به نظر می رسد عناصر سنتی کماکان در این ترکیب عناصر مسلط و تعیین کننده اند. مهمترین رابطه زنان شهری ایرانی حول محور روابط خانوادگی آنان شکل گرفته است. مهمترین عناصر موجود عبارتند از: روابط خویشاوندی و نیز روابط نقشی که عناصر مدرن را در شبکه روابط اجتماعی زنان شهری نمایندگی می کند.

هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه بین دانش زیست محیطی و نگرش ها با رفتارهای محافظت از محیط است. برای آگاهی از این رابطه 242 دانشجو از چهار رشته بهداشت محیط، جغرافیایی طبیعی، روان شناسی و تاریخ از دانشگاه شهید بهشتی با استفاده از روش نمونه گیری طبقه ای انتخاب شد. ابزارهای پژوهش شامل پرسشنامه، نگرش های محیطی تامپسون و برتون با سه خرده مقیاس انسان مداری، محیط مداری و بی اعتنایی و پرسشنامه رفتار محافظت از محیط است. نتایج این مطالعه نشان داد دانشجویانی که واحدهایی در زمینه محیط زیست گذرانده اند (یعنی بهداشت محیط و جغرافیایی طبیعی) رفتارهای محافظت از محیط بیشتری در مقایسه با دانشجویانی که واحدهایی در این زمینه نگذرانده اند (یعنی روان شناسی و تاریخ) نشان می دهند. بین نگرش انسان مداری و رفتار محافظت از محیط، رابطه مثبت معنادار و با بی اعتنایی هیچ رابطه معناداری به دست نیامد که فرضیه پژوهش را تایید نکرد. بین نگرش محیط مداری و رفتار محافظت از محیط رابطه مثبت معنادار و با بی اعتنایی رابطه منفی معنادار مشاهده شد که فرضیه پژوهش را تایید می کند.

بر طبق دیدگاه ساختی کارکردی، جامعه به عنوان یک نظام اجتماعی از خرده نظام ها و نهادهای مختلفی تشکیل یافته است و آنچه می تواند از جمله علل پیشرفت و توسعه هر جامعه ای به حساب آید وجود تعادلی پویا و «حالتی از تعادل کارکردی» در میان این خرده نظام ها و نهادهاست. بی شک دو نهاد دانشگاه و صنعت از مهمترین نهادهای اجتماعی جوامع جدیدند که در مسیر توسعه این جوامع نقشی مهم برعهده خواهند داشت. متن حاضر درصدد شناسایی و توصیف رابطه میان این دو نهاد در متن تعاملات اجتماعی موجود در جامعه ایران امروز و آسیب شناسی و تبیین چرایی چنین رابطه ای در یک بستر تاریخی جامعه شناختی است و سعی بر آن دارد تا در این زمینه راه کارهایی را نیز توصیه نماید.

در حالی که پارادایم مسلط در تحلیل های جامعه شناختی، با طرح «سؤالاتی از جنس چرایی» یا تبیینی و با تاکید بر اندازه گیری، عینیت، پیش بینی پذیری و مداخله بهتر و کاراتر در مسایل اجتماعی، آن ها را همچنان کم و بیش امری داده شده، کمی و عینی تلقی می کند، این مقاله ضمن تاکید بر ماهیت ذهنی، تعریفی، مبتنی بر اقامه دعوی و برساخت گرایانه مسایل اجتماعی، به طور مشخص از فرایند پزشکی شدن مسایل اجتماعی سخن می گوید. با الهام از برخی جامعه شناسان برساخت گرا، این مقاله در پی آن است که تا چه حد طرح «سؤالاتی درباره فرایند و چگونگی» تعریف، سنخ بندی و برساخت مسایل اجتماعی فی نفسه می تواند برای علم جامعه شناسی و قضایای برخاسته از آن اساسی باشد. با اتخاذ چنین رویکردی، مقاله می کوشد نشان دهد که در یک سده گذشته چگونه یا به چه رویه ها و سازوکارهایی شمار زیادی از مسایل، تجربیات و وقایع حیاتی انسان که زمانی نرمال و عادی تلقی می شدند و یا در حیطه ها و علوم غیرپزشکی تعریف و مدیریت می شدند، وارد قلمرو اقتدار، تعریف و مداخله پزشکی شده اند؛ فرایندی که در این مقاله «پزشکی شدن جامعه» نامیده شده است. در نهایت، این مقاله برای اولین بار استعاره جامعه شناختی «بازی پزشکی شدن» را به منظور ارائه تصویری راستین از ماهیت پدیده پزشکی شدن و تحولات احتمالی آن مطرح می کند.

این مقاله بر اساس رویکرد جامعه شناختی به بررسی و مطالعه میزان اعتماد اجتماعی پرداخته است. این نوشتار، بر این فرض استوار است که اعتماد اجتماعی (در جایگاه مفهوم اصلی پژوهش حاضر)، یکی از جنبه های مهم روابط اجتماعی و زمینه ساز همیاری و مشارکت اجتماعی بین اعضای جامعه است. سؤال اصلی این است که آیا میزان اعتماد اجتماعی در بین دانشجویان دانشگاه های زنجانی به عنوان محور روابط اجتماعی، با ویژگی های فردی و موقعیتی دانشجویان و تعاملات اجتماعی آنان با گروه های اجتماعی، میزان سرمایه های اجتماعی (میزان امنیت اجتماعی، حمایت از نظم اجتماعی موجود، تعهد اجتماعی، آنومی اجتماعی، بیگانگی اجتماعی، امیدواری اجتماعی، همبستگی اجتماعی، مشارکت اجتماعی، منزلت اجتماعی، اقتدار اجتماعی و ریسک پذیری اجتماعی) رابطه دارد؟ نتایج به دست آمده نشان می دهد که از نظر دانشجویان دانشگاه های زنجان بین برخی از مؤلفه های اثرگذار بر اعتماد اجتماعی به ویژه (مشارکت اجتماعی، همبستگی اجتماعی، آنومی اجتماعی، بیگانگی اجتماعی، امیدواری اجتماعی، گرایش به ریسک اجتماعی، امنیت اجتماعی، حمایت از نظم اجتماعی موجود، تعهد اجتماعی) و اعتماداجتماعی رابطه شدید وجود دارد و این رابطه بین بعضی دیگر از مؤلفه ها از جمله (منزلت اجتماعی، اقتدار اجتماعی) حالت متوسطی دارند. در تحلیل نهایی متغیرهای (میزان مشارکت اجتماعی، همبستگی اجتماعی و امنیت اجتماعی) نسبت به سایر متغیرها در ایران برجستگی و نمود خاصی پیدا کرده به طوری که در تبیین و پیش بینی اعتماد اجتماعی بالاترین سهم را به خود اختصاص داد. بنابراین در اثرگذاری یافته های نظری این پژوهش ضمن تایید رابطه اعتماد اجتماعی با اکثر متغیرهای مورد توجه در دیدگاه های خرد، برای دستیابی به دریافتی از پدیده های سطح کلان که متضمن اعتماد هستند، سودمند است و عاملی برای تلفیق دیدگاه های خرد و کلان در قالب یک چارچوب مفهومی برای «اعتماد اجتماعی» است.

خودباوری ملی، امروزه یکی از عوامل متمایز کننده ملت های پیشرفته و عقب مانده است. مطالعات نشان داده است که نیروی انسانی کشورهای پیشرفته از خودباوری بالایی برخوردار است و از این رو تلاش برای افزایش این ویژگی یکی از برنامه های بلندمدت کشورها در سراسر جهان شده است. در این تحقیق تاثیر مدل چهار بعدی (الماس) عدالت در ایجاد و ارتقای خودباوری مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های تحقیق حاکی از وجود رابطه معنی داری بین این دو سازه است؛ یعنی هر قدر عدالت توزیعی، مراوده ای، رویه ای و اطلاعاتی در نهادهای آموزشی بیشتر باشد، خودباوری بالاتر است. لذا برای ایجاد و ارتقای خودباوری ملی ضروری است که نهادهای آموزشی بر استقرار عدالت در این نهادها اهتمام ورزند تا زمینه برای رشد این ویژگی در کل جامعه فراهم گردد. جامعه آماری شامل دانشگاه ها و مدارس است که 2000 نفر برای نمونه انتخاب شدند و در نهایت 897 نفر به پرسشنامه ها پاسخ داده اند. طبق یافته های تحقیق، همبستگی بین ابعاد چهارگانه عدالت و خودباوری مثبت و معنی دار است.

خانواده یکی از نهادهای اجتماعی است که به لحاظ تاثیرگذاری بر اعضای خود و نیز بر سطوح مختلف جامعه، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. همان طور که می دانیم عامل پیدایش خانواده ازدواج است. پس سلامت جامعه و خانواده وابسته به ازدواجی سالم و پردوام است. بنابراین پرداختن به موضوع ازدواج و موانع و مشکلات بر سر راه آن، به عنوان یک مساله اجتماعی نیازمند تحقیق و بررسی است. در این مقاله نیز که برگرفته از پژوهشی تحت عنوان «بررسی دلایل و آثار افزایش سن ازدواج دختران در روستاهای شهرستان آشتیان در سال 1385» است، سعی می شود با رویکردی تحلیلی انتقادی به بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر بالا رفتن سن ازدواج دختران روستا و آثار ناشی از آن پرداخته شود. چرا و چگونه زندگی در این محیط روستایی و مشکلات اجتماعی ناشی از آن مانند فقر اقتصادی و بیکاری، به مهاجرت، ازدواج و سکونت دائم پسرهای روستا در شهرها و عدم تعادل جنسی در روستا منجر می شود؛ به نحوی که باعث افزایش تعداد دختران مجرد ساکن در روستا و تاخیر در سن ازدواج آن ها شده و ممکن است افزایش آسیب ها و انحرافات اجتماعی را به دنبال داشته باشد.

رهیافت های پژوهشی در علوم اجتماعی یا شیوه های منظم و سیستماتیک بررسی پدیده اجتماعی حداقل در چندین دهه اخیر بسیار متنوع و گوناگون بوده اند و رهیافت کیفی برای رجوع به پدیده اجتماعی یکی از آن ها است. منابع روش شناسی علوم اجتماعی حاوی قابلیت ها و امتیازات بسیار و همچنین نقاط ضعف و انتقادات متعددی برای روش های کیفی است. از نظر تاریخی، ریشه های بحث در این باره به دوران نیمه دوم قرن نوزدهم باز می گردد. تمایز میان روش های کمی و روش های کیفی را می توان از منظر پارادایم های حاوی این دو روش، یا بر اساس مقایسه میان کیفیات و ویژگی های یافته ها برای آن دو و تفاوت های هستی شناختی و معرفت شناختی بین دو رویکرد نیز مورد بررسی قرار داد. این نوشتار در پی طرح خصوصیات پارادایمی هر روش و مقایسه روش ها از دیدگاه فرضیات اساسی هر پارادایم و ارائه یک گونه شناسی از ویژگی های روش های یاد شده است.