فصلنامه علوم حدیث
سال بیست و یکم شماره 4 (پیاپی 82، زمستان 1395)

تاریخ گذاری احادیث جمال یوسف در منابع اهل سنت و اعتبارسنجی اسانید آن مساله اصلی این مقاله است. نتایج این پژوهش نشان می‏دهد که در موضوع جمال یوسف دو روایت از طریق کعب الاحبار (م34ق، شام) و ابن اسحاق (م151ق، بغداد) گزارش گردیده و روایت سوم از طریق انس بن مالک (م93ق، بصره) به رسول خدا نسبت داده شده است. با وجود حضور برخی از صحابه به عنوان حلقه مشترک احادیث اول و دوم، صاحبان جوامع حدیثی اهل سنت تا ابتدای قرن سوم هجری چندان متمایل به گزارش آنها نبودند تا این که طبری (م310ق) در تفسیر جامع البیان آنها را گزارش کرد. روایت سوم، هر چند در صحیح مسلم و برخی از منابع متقدم بر وی آمده، اما در سند آن، سماع ثابت بنانی از انس با تردید جدی رو به رو است. حاکم نیشابوری (م405ق) در کتاب المستدرک علی الصحیحین همه این روایات را با ادعای تصحیح اسانید آنها بر پایه مبانی صحیحین گزارش کرده و نوعی صحت اسانید برای آنها قایل شده است. از نگاه رجالیان اهل سنت تضعیف طرق، تدلیس در شیوخ، راویان مجروح، معنعن بودن سند، خلط در اسناد، اعراض محدثان مدینه، شیوع در مدرسه بصره، مخدوش بودن تصحیح حاکم از جمله چالش ها و مسائل فرا روی این احادیث است که در میزان اعتبار آنها اثر گذار بوده است. از سوی دیگر، مقایسه مضامین این احادیث با تورات نشان می‏دهد که دارای بن مایه توراتی هستند؛ زیرا در بخشی از سفر پیدایش به زیبایی عادی دوره جوانی وی اشاره شده است. در نیمه نخست قرن اول هجری کعب الاحبار با گرته برداری نادرست از تورات، زیبایی اغراق گونه یوسف را در مدرسه مدینه مطرح کرد و در نیمه دوم این قرن، از طریق برخی از صحابه متمایل به ایشان در مدرسه بصره نشر یافت. ابن اسحاق در تثیبت این متون به عنوان حدیث در قرن دوم هجری نقش جدی داشت و بعد از آن در میراث اصحاب حدیث - که فقط سندگرا بودند - تلقی به روایت شد و در میراث روایی جای گرفت.

حجاب و عفاف یکی از آموزه های ارزنده ادیان الهی است. افزون بر قرآن کریم، در سنت رسول خدا و سیره اهل بیت نیز به روشنی اهمیت و نقش این ارزش دینی تبیین شده است. هر چند درباره نوع و میزان پوشش شرعی برآمده از متون دینی، میان عالمان اختلافاتی وجود دارد، اما نه تنها هیچ گاه در سیره خاندان وحی، نمودی از تساهل و سطحی نگری در مقوله حجاب و عفاف به چشم نمی خورد، بلکه گفتار و رفتار آنان همواره مشوق پاسداری از مرزهای عفاف و حیا و پای بندی به پوشش اسلامی بوده است. در این میان، برخی با تکیه به برخی گزارش های منقول در منابع روایی متاخر، بر تساهل و انعطاف خارج از معمول دین در مساله پوشش (حجاب) حکم رانده اند. بررسی و ارزیابی سه گانه منبعی، متنی (دلالی) و سندی این گزارش ها و گاه روایات، با بهره گیری از حقایق تاریخی، از نادرستی بخش هایی از آنها پرده برمی دارد. از این رو، صرف نقل در منابع روایی مشهور، دلیلی بر راستی محتوا نیست و شایسته است برای آگاهی از حکم دقیق اسلام در مسائل مختلف دینی (از جمله حجاب)، با بهره گیری از ابزار و روش های علمی، اصل و میزان اعتبار این دست گزارش ها را مورد ارزیابی قرار داد.

از مفضل بن عمر، متنی به نام «الوصیه» در دست است که شامل دو نوع سخن است: سخنان نویسنده و احادیث امام صادق. همه این متن یا تنها احادیث آن از قرن دوم تا پنجم هجری در میان محدثان دست به دست می‏شده است. این متن از آثار مفقود به شمار می‏رود که به صورت مستقل وجود نداشته، حتی‏ دست‏نویسی از آن نمانده است. نوشتار پیش رو به بازیابی اثر یاد شده در کتب فهرست و آثار روایی، به ویژه الکافی و نیز اعتبارسنجی آن با روش قدما پرداخته است. روش این نوشته کتابخانه‏ای است که بر اساس داده های سندی و متنی به تحلیل سند و متن می‏پردازد.

در مصادر حدیثی درباره تربیت دینی کودکان روایات زیادی وجود دارد که در میان آنها مراقبت بر نماز فرزندان جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است. در این بین، احادیثی به چشم می خورد که به سبب وجود واژه ضرب، در نگاه اول، از آنها فهمیده می شود که معصومان والدین را به زدن کودک در صورت سرپیچی از خواندن نماز ترغیب کرده اند. این نوشتار در پی اثبات آن است که با توجه به شواهد لغوی، حدیثی، سیره اهل بیت و یافته های روان شناختی، این برداشت نادرست بوده و واژه «ضرب» در این احادیث به معنای ملتزم کردن کودک بر خواندن نماز به منظور تمرین و آماده سازی برای دوران بلوغ است.

پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با هدف تاملی در روش خاورشناسان در فهم احادیث در حوزه امامت، به واکاوی نقادانه کتاب راهنمای ربانی در تشیع نخستین از محمد علی امیرمعزی، استاد کرسی شیعه شناسی در دانشگاه سوربن فرانسه می‏پردازد. نتایج پژوهش بیان گر آن است که با وجود نقاط قوت در روش امیرمعزی، مانند استفاده از منابع معتبر و متقدم مرتبط، دقت در تطور معنایی اصطلاحات و تلاش برای تبیین سازمان یافته از مفهوم امام، برخی از آسیب‏ها مانند عدم دقت در استناددهی به منابع، استفاده ناصحیح از اصل تقیه در توجیه برخی از احادیث، عدم تشکیل خانواده حدیث و معنایابی بدون استناد برای مفردات حدیثی، در روش وی قابل مشاهده بوده که منتج به ارائه برخی از آموزه های موهوم درباره آموزه امامت و ویژگی های امام گردیده است.

ارتباطات عامل مهم تاثیر و تاثر زبان هاست و تعداد واژه هایی که یک زبان از زبان دیگر می گیرد، به ارتباط دو گروه گویشور بستگی دارد. عرب ها نیز به واسطه ارتباطاتی که با اقوام دیگر داشته اند، برخی واژه ها را از زبان های دیگر گرفته اند. این واژه ها به مرور زمان و کثرت استعمال، در زبان عربی ماندگار شده که اصطلاحا آنها را معربات گویند. علاوه بر قرآن، این واژه ها در لسان احادیث نیز مورد استفاده قرار گرفته اند. در این پژوهش به بررسی تعدادی از واژه های فارسی در احادیث فریقین پرداخته ایم، به این منظور، کتب اربعه حدیثی شیعه و صحاح سته اهل سنت محور بحث قرار گرفته اند. طی پژوهش انجام گرفته در محدوده 68 واژه فارسی، مشخص گردید که معربات فارسی به کار رفته در کتب اربعه نسبت به صحاح سته، از تنوع واژگانی و موضوعی بیشتری برخوردار هستند. همچنین دقت در این پژوهش نشان می دهد که واژه های فارسی به کار رفته در این روایات، کارکردهای مختلفی دارند، کارکرد فقه الحدیثی، کارکرد فقهی، کارکرد بهداشتی، کارکرد تمثیلی و کارکرد تفسیری از این جمله اند.