مجله آینه میراث
سال دوم شماره 3 (پیاپی 26، پاییز 1383)

با مراجعه به آثار بر جای مانده از خیام، در می یابیم که از او در حوزه مباحث مربوط به حکمت طبیعی، جز یک رساله کوتاه، چیزی بر جای نمانده است. این در حالی است که او را از سویی به عنوان یک ریاضیدان و فیلسوف مشائی می شناسند، و از سوی دیگر به عنوان شاعری بر طریق اپیکور شهرت دارد. این گفتار بر اساس رسائل برجای مانده از خیام، می کوشد، معنای متناسبی از شهرت این حکیم ایرانی به «دهری» و «طبایعی» فرا نماید، و اصول معرفت شناسی او را در میزان نقد و سنجش قرار دهد. بررسی این بخش از آراء او در ارتباط با آموزه های فیلسوفان یونانی و حکیمان ایرانی، از جمله ارسطو و میرداماد نیز مورد توجه نویسنده بوده است.

طبق بررسی هایی که اخیرا صورت گرفته است، ایران تخمینا با دارا بودن پانصد هزار نسخه خطی، مقام نخست را از این لحاظ در جهان حائز است. احراز این مقام، توجه بیشتر به نسخه های خطی را ضروری می نماید و باید در این باره تمهیدات بسیار اندیشیده شود و تلاش های گسترده تحقق یابد. کتابخانه های، مراکز پژوهشی و علمی و فرهنگی و... با طرح برنامه های وسیع، صحیح و دقیق می توانند از بروز بحران برای نسخه های خطی د دهه های بعد جلوگیری کنند و در شناخت، حفاظت و احیاء هر چه بهتر و بیشتر این ذخایی معنوی، توفیق بسیار حاصل کنند...

در دوره صفوی، با مهاجرت گسترده هنرمندان و شعرای ایران به سرزمین هند روبرو هستیم که اوج این مهاجرت ها در دوره سلطنت شاه طهماسب است. طبع مالیخولیایی او، حرص مفرطش در ثروت اندوزی، عدم تمایل به سرمایه گذاری در توسعه و تحول هنر و ادب و قطع حمایت از هنرمندان و شعرا، و اخراج نقاشان و هنرورزان از کتابخانه سلطنتی و... به مهاجرت گسترده اهل علم و ادب و هنر به سرزمین هند انجامید. حمایت دربار گورکانی از هنرمندان و شعرای ایرانی، مهاجرت بیشتر این جماعت را برانگیخت و در پی آن، مکاتب نوین هنری و ادبی در کشور هند به وجود آمد...

در منابع تاریخ فلسفه اسلامی، درباره میرداماد، تفکرات فلسفی و تاثیر گذاری دیدگاه ها و اندیشه های وی بر حکمت متعالیه، کمتر می توان یافت، و این در حالی است که ملاصدرا، از شاگردان مکتب میرداماد، از او با عظمت تمام یاد کرده و اندیشه های او را به گونه ای از بن مایه های معرفتی حکمت متعالیه معرفی نموده است. علت نپرداختن به میرداماد و اندیشه های فلسفی او را باید در تکلف و پیجیدگی زبان و قلم وی در تبیین مباحث و تفکرات فلسفی اش دانست. عمق اندیشه های او، و نیز تعقید و تکلفی که در سبک نگارش او موجود است، باعث شده که بسیاری از درک نظام فلسفی او عاجز بمانند و به تدریج هاله ای از ابهام آن را فرا گیرد و در منابع تاریخ فلسفه پس از وی به دست فراموشی سپرده شود.

در این مقاله، که اصل آن در مجله معهد المخطوطات العربیه (1985 م) چاپ شده است، مطالبی درباره تصحیح متون عربی زبان طبی ارائه شده، که البته عمده این مطالب درباره تصحیح متون غیر طبی نیز مربوط است. برخی از این مطالب که ویژه تصحیح متون طبی است، عبارتند از: داشتن اطلاعات کافی از طب قدیم و جدید و علوم مرتبط بدان، دانستن دانش فلسفه و منطق، که طب قدیم به این علوم نزدیک تر بوده و با آنها ارتباط داشته است، داشتن روحیه ای علمی و جستجو و وارسی دقیق در منابع و مصادر جدید و قدیم طبی، مطالعه منابع معروف در تاریخ طب همچون کتاب الطب فی الاسلام مانفرید اولمان، و کتاب التراث العربی (بخش طب) فؤاد سزگین و... نوشتن تعلیقه ای روشنگرانه در شرح و توضیح اصطلاحات طبی، تطبیق و مقایسه مطاب متن با دستاوردهای پزشکان پیشین، تنظیم فهرست های فنی لازم همچون فهرست عناوین و اسامی بیماری ها، ادویه، اصطلاحات پزشکی و...

ابوالنجم ایاز (درگذشته 449 ه. ق) غلام ترک زاده ای بود در دربار غزنوی، و سلطان محمود غزنوی علاقه و دلبستگی ویژه ای به او داشت و داستان این علاقه زبانزد خاص و عام بود. پس از مرگ سلطان محمود، اشتهار این داستان بیشتر شد و در ادبیات غنایی و عرفانی فارسی، جایگاه خاصی یافت. از سده ششم به بعد، واقعیت تاریخی این داستان دگرگون گشت و کسانی چون احمد غزالی، عین القضات همدانی، عطار نیشابوری، مولوی و... از آن برای تبیین مفاهیم عرفانی بهره بردند. در سده های دهم و یازدهم هجری، داستان دلبستگی محمود به ایاز، مورد توجه شاعران قرار گرفت و جند مثنوی در این باره سروده شد، که مثنوی محمود و ایاز زلالی خوانساری مشهورترین و شاخص ترین آنهاست...

تاریخ بخارا که اکنون تلخیص فارسی آن به قلم محمد بن زفر بن عمر در دست است، منسوب است به ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی (286-348 ه. ق) که سمعانی در کتاب الانساب از او یاد کرده، ولی از اثر او در تاریخ بخارا نام نبرده است. در برخی از منابع نام چند اثر در تاریخ بخارا آمده است که یکی از آنها تالیف ابوبکر منصور برسخی (متوفی نیمه های سده چهاردهم هجری) است و می توان با استناد به قرینه و دلیلی چند، تاریخ بخارای منسوب به نرشخی را از این شخص دانست.

داستان کهن و حکیمانه بلوهر و بیوذسف که اصل آن ظاهرا هندی است، نه تنها مطبوع طبع و مورد اعتنای مسلمانان و به ویژه بعضی از علمای شیعی قرار گرفته است، بلکه در همان سال های نخست پس از اسلام به یونانی ترجمه شده و به صورت داستانی دینی به عالم مسیحیت راه یافته است و از همین طریق با کسب شهرت و مقبولیتی روز افزون، به بسیاری از زبان های دیگر هم نقل شده است. در حوزه زبان فارسی نیز بلوهر و بیوذسف از دیر زمان حضور داشته و حتی از ترجمه منظوم آن به وسیله یکی از شاعران عصر رودکی خبر داده اند...

منطق الطیر عطار نیشابوری بارها در ایران، هندوستان و اروپا به چاپ رسیده است و پیش از چاپ دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، معتبرترین چاپ آنها به تصحیح و اهتمام مرحوم دکتر سید صادق گوهرین صورت گرفت که در سال 1342 از جانب بنگاه ترجمه و نشر کتاب، انتشار یافت. به دلیل عدم درک شاخصه های زبانی و سبکی شعر عطار، منطق الطیر چاپ مرحوم گوهرین از اغلاط، تصرفات کاتبان و ضبط های نادرست عاری نماند. در سال 1382 دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی پس از سی سال زحمت مداوم بر روی آثار عطار و بررسی کلمه به کلمه و بیت به بیت منطق الطیر و مقاییسه آن با سایر اشعار و نوشته های عطار و به مقیاس زبان و سبک خود شاعر، به ارائه متنی و اصیل و صحیح از منطق الطیر همراه با مقدمه ای مبسوط و تعلیقه ای روشنگرانه توفیق یافت.

میر محمد معصوم بهکری (944-1019 ه. ق) از شعرا، اطبا، و تاریخ نگاران دوره اکبر شاه گورکانی است. مهم ترین اثر وی تاریخ سند است که در سال 1009 ه. ق به درخواست فرزند بزرگ خود نگاشت و به اکبر شاه اتحاف داشت. تاریخ سند حاوی یک مقدمه و چهار جزء است: 1. جزء نخست: فتح سند به دست مسلمانان و حوادث پس از آن در دوره خلفای اموی و عباسی؛ 2. جزء دوم: ذکر پادشاهانی که پس از آن بر سند حکومت کردند؛ 3. جزء سوم: فرمانروایان ارغونیه و جنگ های آنان؛ 4. جزء چهارم: انتقال فرمانروایی به تیموریان در عصر اکبر شاه تا روزگار نگارش کتاب.

در این مقاله به اهمیت تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی و نقش آن در تاریخ علم کلام و اهمیت و ویژگی برخی از شروح آن و نیز تحلیل محتوایی تعلیقه خفری بر الهیات شرح قوشچی پرداخته شده و در پایان به اجمال، به نکات قوت و کاستی های تصحیح حاضر اشاره شده است.

المسائل السرویه که نام آن به صورت های مختلف ضبط شده، اثری است از شیخ مفید در پاسخ به پرسش هایی که از شهر ساری (از شهرهای استان مازندران) به دست وی رسیده است. این کتاب، شامل یازده مساله است که عبارتند از: 1. متعه و رجعت 2. اشباح و عالم ذر 3. حقیقت و ماهیت روح و معنای حیات 4. چیستی انسان 5. عذاب قبر و چگونگی آن 6. حیات شهیدان ک در قرآن ذکر شده است، آیا این حیات حقیقی است یا مجازی؟ 7. کفر مجبره و مجسمه و جواز پرداختن زکت بدیشان 8. جواز رجوع به کتاب های تالیف شده در فقه از برای کسی که طریق دانستن بر وی مسدود است و خود توانایی استنباط ندارد، در عین آنکه مطالب مذکور در این کتاب ها نیز با هم اختلاف دارند 9. فرض تحریف قرآن 10. نقد و بررسی خبر تزویج پیامبر (ص) و همچنین امیرالمومنین (ع) دخترانشان را به عثمان و عمر 11. بیرون آوردن مرتکبان کبائر از دوزخ و عفو ایشان و رد عقیده معتزله مبنی بر حبط...

الصراط المستقیم از جمله آثار فلسفی مهم میرداماد، بانی نظم فلسفی جدیدی موسوم به حکمت یمانی است. وی در این کتاب، دیدگاه ها و اندیشه های خود را درباره برخی از مباحث و مسائل فلسفی، تبیین می کند. او علم حق تعالی به جزئیات را نزد حکما به نحو کلی مطرح می کند. در نظر وی تنها برهان قابل پیروی است و ظن و تقلید در حوزه تفکر فلسفی جایگاهی ندارد. وحدت حمل را بر وحدات هشتگانه تناقض می افزاید. علاوه بر اقسام پنجگانه تقدم و تاخر، قسم دیگری را به نام تقدم سرمدی در واجب تعالی و تقدم غیر سرمدی در ممکنات مطرح می کند...

جلوه های هنر پارسی (نسخه های نفیس ایرانی سده 6 نت 11 هجری موجود در کتابخانه ملی پاریس) تالیف فرانسیس ریشار، از کارشناسان متبحر نسخه های خطی فارسی، و گنجور پیشین مخزن نسخه های خطی فارسی کتابخانه ملی پاریس است. اصل این کتاب به زبان فرانسوی در پاریس انتشار یافت و به سال 1383 با ترجمه ع. روحبخشان در تهران (سازمان چاپ و انتشارات) به چاپ رسید. وی در این کتاب، ضمن پرداختن به مباحثی چون سرچشمه های هنر کتاب پردازی در ایران، تطور کتاب آرایی در ایران، نسخه های خطی فارسی کتابخانه ملی پاریس و تاریخچه آن و... 160 عنوان نسخه خطی را همراه با تصاویری از آنها معرفی کرده و مشخصات دقیق کتابشناسی و نسخه شناسی آنها را نیز ارائه داده است.

این رساله موجز، که حاوی چند پرسش و پاسخ در زمینه بنایی و هندسه معماری است، از روی نسخه خطی شماره 4/626 کتابخانه ملی ملک بازنوشت شده است. این رساله را حاج محمد کریم خان کرمانی در پاسخ به سوال یکی از بناها تالیف کرده است.

حمزه نامه به عناوین گوناگون خوانده شده، از داستانهای عامیانه فارسی است. در این داستان با در هم کشیده شدن شخصیت حمزه بن عبدالمطلب و حمزه آذرک به یکدیگر، مجموعه ای از ادبیات شفاهی ایرانی پیش و پس از اسلام به نحوی غیر قابل تفکیک در هم آمیخته و در میان عامه مردم، رواج یافته است. نسخه های خطی بسیار از این کتاب در کتابخانه های ایران، هند و پاکستان محفوظ است و رواج دستنویس های آن به ویژه در دوره مغولان هند در سده دهم هجری قابل توجه می باشد. حمزه نامه چند بار در بمبئی و ایران به چاپ سنگی رسیده، و متن منقح آن با تصحیح و اهتمام دکتر جعفر شعار به سال 1347 در تهران (دانشگاه تهران) انتشار یافته است...