مجله آینه میراث
سال سوم شماره 3 (پیاپی 31، پاییز و زمستان 1384)

در فاصله سالهای 1336-1346 کلیات شمس به اهتمام و تصحیح مرحوم بدیع الزمان فروزانفر انتشار یافت. قرائت صحیح و استنساخ دقیق چهار هزار بیت غزل و هزار و نهصد و هشتاد و سه رباعی، اشاره به رویدادهای مربوط به غزهایی که در مناقب العارفین افلاکی آمده است، وجود هفتصد و بیست و هشت صفحه فهرست کامل ابیات بر پایه حروف آخر قافیه در جزوهای نهم و دهم، ذکر اختلاف نسخه ها با کمال دقت، تدوین فرهنگ نوادر لغات و ترکیبات غزیات در جزو هفتم، استفاده از دستویسهای کهن و... از ویژگی های شاخص کلیات شمس به اهتمام و تصحیح مرحوم فروزانفر است.

با یورش مغول به ایران، میزان قابل توجهی از واژگان مغولی و به ویژه واژه های ترکی جدیدتری به زبان فارسی راه یافت و توسط شعرا و نویسندگان ایرانی مورد استعمال قرار گرفت. تاریخ جهانگشای جوینی نخستین منبع واژگان نوین ترکی و کلمات مغولی دخیل در زبان فارسی است. در این گفتار، واژه های ترکی و مغولی تاریخ جهانگشا به ترتیب الفبایی همراه با معنی آنها ارائه شده است.

درویش بهرام سقا از شعرای ذواللسانین و صوفیان نامی سده دهم هجری و از مریدان سلسله شیخ حاجی محمد خبوشانی (درگذشته 937 ه. ق) است. وی برادر بزرگ بایزید بیات صاحب تذکره همایون و اکبر است. برخی او را از مردم بخارا و برخی از مردم بلخ دانسته اند. به سقایی می پرداخت و به همین جهت به بهرام سقا مشهور بوده است. مدتی در هند اقامت داشت و در راه سفر به سرندیب درگذشت. مزار وی در قصبه بردوان در ناحیه اوریسه بر سر راه بنگاله و سندیب واقع است. وی به دو زبان فارسی و ترکی شعر می سرود و نسخه های خطی دیوانش موجود است.

اوج رواج القاب در ایران در دوره قاجار بوده است. در این دوره بیش از هشتاد درصد از رجال، شاهزادگان، روحانیون، تجار و کارمندان اداری، لقب داشتند. حتی برخی از آنان در طول زندگی خود، به دو یا چند لقب دست می یافتند و لقب اخیرشان ملاک تشخیص قرار می گرفت. گاهی القاب متعدد آنان در هنگام گرفتن شغلی مهم به لقب مهمتری بدل می یافت و القاب قبلی به ترتیب اهمیت به فرزندان شخص مورد توجه، اختصاص می یافت. در صورت غضب شاهان قاجار نیز القاب اشخاص از آنان اخذ و به کسی دیگر بخشیده می شده است...

نویسنده در این مقاله کوشیده است تا یکی از شاگردان برجسته مدرسه فلسفی میرداماد، یعنی ملا شمسای گیلانی را معرفی کند. پس از اشاره ی کوتاه به شرح حال شمسا، فهرستی از آثار وی را ارائه و در پایان به تفصیل دیدگاه های فلسفی کلامی او را تبیین نموده و گاه به کاستی های آن اشاره کرده است.

حساب جمل به صورت جدی حدودا از آغاز سده هشتم هجری در متون ادبی و تاریخی نمود یافته و در ثبت و ضبط دقیق موضوعات گوناگون و متعدد، مورد استفاده قرار گرفته است. در دوره صفویه، به ویژه در سده دهم هچری، صنعت ماده تاریخ سازی تکامل یافت ودر اکثر کتب تالیف شده در این دوره به ویژه متون ادبی و تاریخی، کاربرد آن قابل ملاحظه است. برای تصحیح متونی که ماده تاریخ در آنها نقش دارد. فراگیری حساب جمل ضروری است و متونی که در این شصت - هفتاد سال اخیر تصحیح شده و در آنها ماده تاریخ به کار رفته، مشمول بازنگری است.

کتاب الادوار تالیف صفی الدین الارموی را می توان به نوعی تاثیرگذارترین رساله موسیقی در تمدن اسلامی دانست. نسخه شماره 3662 در کتابخانه فاتح استانبول نسخه ای کاملا متفاوت از این کتاب و در واقع تحریر اولیه کتاب الادوار است. عنوان و مطالب فصل های مختلف این نسخه در بعضی موارد مشابه و در بعضی موارد متفاوت است. مطالب نه فصل از چهارده فصل تحریر اولیه و پانزده فصل تحریر ثانویه با هم مشترک بوده، پنج فصل باقی مانده تحریر اولیه وشش فصل باقی مانده تحریر ثانویه متفاوت هستند...

روح الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح، اثر شهاب الدین احمد سمعانی، واعظ صوفی مسلک و محدث فاضل اهل سنت، با همه خصوصیات ارزنده ای که به عنوان یک متن عرفانی در ادب فارسی دارد، تا به حال چنانکه باید و شاید مورد توجه و مداقه علمی قرار نگرفته است. بررسی روح الارواح نه فقط برای تاملات سیر و تکامل نوشته های منثور عرفانی فارسی و در زمینه شعر شناسی، بخصوص در ملاحظات زبانی و معانی شعر حافظ نیز اهمیت بسیار دارد. از خصوصیات بارز این متن ان است که در آن موضوعات عرفانی به طور نظی در قالب «تعریفات» خشک و بی روح بیان نگردیده است...

موزه پاریس در سال 1372 مجموعه ای از گزیده نسخه های خطی اسلامی انجمن مطالعات شرقی فرهنگستان علوم روسیه (شعبه سنت پترزبورگ / پتروگراد) را به نمایش گذاشت. فهرست این مجموعه با چند پیشگفتار از جمله پیشگفتار آناتولی سوبچاک شهردار وقت سنت پترزبورگ، ژاک شیراک شهردار وقت پاریس، مدیر موزه پاریس و دیگران، با مقدمه ای مفصل به قلم سه تن از استادان صاحب نظر در زمینه تاریخ کتاب و کتابت در جهان اسلامی، به سال 1994 م در پاریس انتشار یافت...

تاریخ رشیدی تالیف میرزا محمد حیدردوغلات از چند لحاظ، دارای اهمیت است: نقد و داوری آثار ادبی و هنری شعرا، مصوران، مغنیان و... خراسان. توضیح درباره نحوه مسلمان شدن مغولان و ذکر عقاید دینی مناطق مختلف، بهره گیری گسترده مؤلف از منابع تاریخی، ادبی و صوفیانه و تلاش و دقت در ذکر دقیق منابع، نقد منابع مکتوب مورد استفاده و... درباره تصحیح تاریخ رشیدی نکته هایی قابل ملاحظه است که از آن جمله اند: عدم تکمیل اطلاعات مترجم و مصحح انگلیسی کتاب، غیر ضروری بودن برخی از توضیحات مصحح فارسی و حواشی مصحح و مترجم انگلیسی، زاید بودن ذکر عددی سنواتی که در متن به زبان عربی آمده است...

الموضح عن جهة اعجاز القرآن تالیف سیدمرتضی علی بن حسین بن موسوی معروف به علم الهدی (436-355 ه. ق) است. وی در این کتاب به دفاع از عقیده خاص خود در باب اعجاز قرآن (صرفه) پرداخته و با ادله بسیار از آن دفاع کرده است. وی ضمن آنکه فصاحت و بلاغت و نظم قرآن مجید را ارج نهاده، اما آنها را وجه اعجاز قرآن کریم بر نشمرده و از وجهی با عنوان «صرفه» یاد کرده است.

سندبادنامه ظهیری سمرقندی تا کنون دو باره تصحیح و منتشر شده است: نخستین بار به تصحیح احمد آتش در سال 1948 م در استانبول، سپس دکتر محمدباقر کمال الدینی بر اساس نسخه خطی تاشکند که به رویت احمد آتش نرسیده بود، این کتاب را تصحیح و در سال 1381 در مرکز نشر میراث مکتوب منتشر ساخت. گرچه تصحیح اخیر سندبادنامه در مواردی، تصحیفات و تحریفات موجود در سندبادنامه چاپ احمد آتش را بر طرف کرده، اما خود از کاستی ها و لغزش ها به دور نمانده است. در این گفتار، لغزشهای مربوط به ضبط واژگان، لغزشهای معنایی و ترجمه ای و لغزشهای مطبعی چاپ اخیر مورد بررسی قرار گفته است.

محمدبن علی بن محمد شبانکاره ای، تالیف مجمع الانساب را در سال 733 ه. ق آغاز کرد و در سال 736 ه. ق به پایان رسانید و آن را به سلطان ابوسعید ایلخانی فرستاد. با مرگ این سلطان و غارت ربع رشیدی، کتاب او از میان رفت، شبانکاره ای چند سال بعد، نسخه ای دیگر از کتاب خود را نوشت و در مقدمه ای نو بدون ذکر نام، به یاد کرد محامد سلطان محمد ایلخانی (حک: 736 ه. ق) و وزیر او خواجه زکریا عبدالرحمن پرداخت. مجمع الانساب دارای دو مقدمه است: در مقدمه نخست، مدح سلطان ابوسعید و غیاث الدین محمد رشیدی آمده است. در مقدمه دوم با عنوان خطبه کتاب، ستایش سلطان و وزیر او بدون ذکر نام آنها ثبت شده است...

در کتاب مهرهایی از جنش عشق، هفت گروه مهر، معرفی شده است. مهرهایی با کیفیت بالا از نظر خوشنویسی، ترکیبات و تزئینات و مرتبب اجتماعی دارندگان، مهرهای مشابه گروه اول که در شمار مهر دوم دارندگانشان است. مهرهای افراد معمولی، مهرهای خوش ساخت روحانیان، مهرهای مشاغل معتبر، مهرهایی که در آنها نام علی به کار رفته بود. مهرهایی که در آنها پیشوند عبد به کار رفته است. بخش دوم کتاب، مختص معرفی مهرهای تصویری است. با وجود فواید مترتب بر این کتاب، ایرادات و اشکالاتی نیز بر آن وارد است...

انستیتوی نسخه های خطی ترکمنستان (عشق آباد) و کتابخانه ملی عشق آباد، دارای شماری کثیر از نسخه های خطی فارسی و عربی است. در سال 1379 فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی عشق آباد به کوشش سیف الله مدبر (قم: کتابخانه آیت الله مرعشی) انتشار یافت. در سال 1383 نیز فهرست نسخه های خطی فارسی انستیتوی نسخه های خطی ترکمنستان به انظمام نسخه های خطی فارسی کتابخانه ملی عشق آباد به اهتمام علی صدرایی خویی مجال طبع یافت. در بخش نخست این فهرست، 345 عنوان و در ضمیمه آن 100 عنوان نسخه خطی معرفی شده است...

نویسنده در بخش درآمد کتاب، به مباحث اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی روزگار خطیب بغدادی، دیدگاه های آموزشی او، کانون های آموزش در سده پنجم و... پرداخته است. در بخش نخست مطالبی همچون نفوذ دانش حدیث بر ادبیات زندگینامه نویسی، پایگاه و جایگاه شهر بغداد در شکل گیری دانشهای زمان و گسترش آنها. زندگی خطیب بغدادی و... را مورد بررسی قرار داده است. بخش دوم به مساله آموزش اختصاص دارد و به تبیین مسائلی چون: سرآغاز آموزش اسلامی، جایگاه اسلامی در امر آموزش، روش آموزش و... پرداخته است...

زنده یاد، استاد سیدحسن قاضی طباطبایی (1295 - 1364 ش) از استادان مسلم زبان و ادبیات فارسی و در شمار بنیانگذاران دانشگاه تبریز به سال 1325 ش است. در حوزه علوم اسلامی و ادبیات فارسی، به دو شیوه قدیم (حوزوی) و جدید (دانشگاهی) به تحصیل پرداخت. از جمله مشایخ حوزوی ایشان، مرحوم شیخ علی اکبر اهری و آیت الله یمرزا عبدالله مجتهدی، و از استادان دانشگاهی وی احمد بهمنیار و بدیع الزمان فروزانفر است. حافظه سرشار و فراگیر، تسلط بر زبان و ادبیات عرب، احاطه بر متون دشوار و تکلف آمیز فارسی و عربی از خصایص بارز شخصیت علمی ایشان است...

رساله حاضر، ترجمه حاجی میرزا ابوطالب مجتهد زنجانی در سال 1310 ق. و تحریر میرزاعلی اکبرخان آجودانباشی توپخانه است. مترجم در آغاز گفتار، نام نویسنده اصل را نیاورده و او را شخصی از «اهالی عصر» خود ذکر کرده است. در این رساله از فعل و انفعالات پدیده های طبیعی، پیدایش و نابودی هستی، احوال اجتماعی انسانها، مساله تمدن و... سخن رفته است. فصلهایی از کتاب پلامریون «ستاره شناس فرانسوی) نیز نقل شده است.

نزهة الانفس و روضة المجلس کتابی است در امثال عربی تالیف محمدبن علی بن عبدالله از علمای سده ششم هجری (درگذشته 561 ه. ق) او این کتاب را درباره شماری از امثال عربی نوشته که در زبان مردم عامی عرب تا روزگار حیات مؤلف، دچار تحریف لفظی یا معنوی شده بوده است. مؤلف، نخست ضبط صحیح و معنای درست امثال و مواقع استعمال آنها را ذکر کرده، سپس به خطای عامه مردم درباره امثال اشاره نموده است. نسخه کامل و منحصر به فرد نزهة الانفس و روضة المجلس به شماره 12678 در کتابخانه وزیری یزد محفوظ است که در سال 590 ه. ق. کتابت شده است.

فرهنگ میرزا ابراهیم واژه نامه ای است از میرزا ظهیرالدین ابراهیم اصفهانی که در سال 986 ه. ق آن را تالیف کرده است. میرزا ابراهیم (درگذشته 989 ه. ق) فرزند میرزا شاه حسین صفوی، وزیر اعظم شاه اسماعیل صفوی است. وی در ترتیب فرهنگ خود، حرف نخست را «باب» و حرف پایان را «فصل» قرار داده است. این فرهنگ با واژه «آرا» آغاز شده و به کلمه «یزدادی» خاتمه یافته است. میرزا ابراهیم، اشعار بسیاری را از شعرای متعدد به عنوان شواهد لغوی آورده و بیشترین ابیات، از آن فردوسی، انوری، ظهیر فاریابی و کمال الدین اسماعیل اصفهانی است...

پروفسور احمد آتش به سال 1917 م در یکی از روستاهای ترکیه تولد یافت. تحصیلات ابتدایی را در شهرهای مختلف ترکیه پی گرفت. در سال 1935 م به دانشسرای عالی تربیت معلم استانبول راه یافت و در رشته زبان و ادبیات ترکی به تحصیل پرداخت. در ضمن، در کلاس پروفسور هلموت ریتر در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه استانبول نیز شرکت جست و زبان فارسی و عربی را هم آموخت. در سال 1938 م هلموت ریتر او را به عنوان دستیار خود برگزید و پس از فراغت از تحصیل نیز آسیستانی کرسی زبان فارسی و عربی به عهده وی قرار گرفت...