مجله آینه میراث
سال سیزدهم شماره 3 (پیاپی 57، بهار و تابستان 1395)

امروزه تقریبا تردیدی نیست که نگاره های ایرانی با استفاده از پیشنمونه ها ترکیب می شده اند. با این حال، این پرسش اساسی که ترکیب این پیشنمونه ها بر اساس چه ضوابطی صورت میگرفته، قابل طرح است. مقاله پیش رو با استفاده از روش توصیفی تحلیلی موردی تلاش میکند تا با تکیه بر مشاهده دقیق مجلس بیستویکم شاهنامه بایسنقری یعنی «بازی شطرنج بوزرجمهر و سفیر هند»، چگونگی روند ترکیب عناصر و اجزاء را در نگاره های ایرانی بکاود. در این پژوهش، ضمن طرح مهمترین نظریه ها درباره چگونگی این روند، سرانجام مشاهده می شود که اگرچه هیچ یک از این آراء به تنهایی نمیتوانند از عهده توجیه آن در نگاره یاد شده برآیند، اما ترکیبی از این نظریه ها میتواند این روند را در نگاره پیشگفته بازسازی و تبیین کند.

با گسترش زبان ترکی در ایران عصر صفوی و نیاز به این زبان برای برقرار داشتن ارتباطات با کشورهای ترک زبان همسایه، شماری فرهنگ لغت در این دوره تالیف شد تا یادگیری ترکی و فهم کلمات دشوار این زبان را در متون مختلف آسان سازد. فرهنگ نصیری یکی از این فرهنگهاست که دو تن از منشیان درباری عهد صفوی با هدف یاد شده تالیف کرده اند که تنها نسخه خطی آن را دکتر حسن جوادی و دکتر ویلم فلور با همکاری چند تن دیگر اخیرا تصحیح و نشر کرده اند. قصد در این مقاله معرفی اجمالی و سپس نقدی بر این کتاب است که ضمن آن نمونه هایی از خطاهای متعدد عجیب آن نقل خواهد شد. نتیجه گیری نگارنده این است که آنچه مصححان محترم انجام داده اند، اززش علمی ندارد و چیزی جز اتلاف پول در بر نداشته است.

سیدحسن غزنوی مشهور به سیداشرف، از شاعران توانمند نیمه اول قرن ششم هجری است که در تاریخ شعر فارسی مقام و منزلت مهمی دارد و بررسی و مطالعه آثارش در ارزیابی های لازم برای محققان تاریخ ادبیات ضروری است. دیوان او نخستین بار در سال 1328ش به همت محمدتقی مدرس رضوی منتشر شده است، اما به سبب متاخر بودن نسخه ها و اغلاط و تصحیفهای آنها، ابهامات و اشکالات فراوانی به متن چاپی راه یافته است. امروزه با شناسایی نسخه هایی اصیل تر از دیوان این شاعر که بسیاری از این اشکالات را رفع می کنند، لزوم تصحیح مجدد آن بیشتر احساس می شود. در این مقاله یکی از بهترین این نسخه ها معرفی و گزارشی از امتیازات آن عرضه شده است.

نسخه خطی و مصور هزار و یک شب، محفوظ در کاخ گلستان، واپسین نسخه خطی مصور فارسی در سطح درباری و یکی از فاخرترین آنهاست که در دوره قاجار تدوین شده است. این نسخه به مدیریت هنری ابوالحسن غفاری معروف به صنیعالملک (د. 1283ق/ 1867م) و با همکاری سی و چهار هنرمند نگارگر، مذهب، جلدساز و صحاف در طی هفت سال (12691276ق/ 18531860م) به انجام رسیده است. گر چه نام برخی از هنرمندان فعال در این پروژه بر ما معلوم است، ولی نام نگارگران آن همواره در زیر سایه سنگین نام صنیع الملک، نقاش باشی دربار ناصری، پنهان مانده است.
پژوهش حاضر براساس این فرضیه شکل گرفته است که نگارگران ناشناس نسخه خطی هزار و یک شب، از میان هنرمندان برجسته دیگر رشته های هنری، خاصه تصویرگری کتب چاپ سنگی، برگزیده شده بودند و اگر در این نسخه نامی از آنها نیست، میتوان، براساس شباهتهای ساختاری میان تصاویر چاپ سنگی و نگاره های این نسخه خطی، نام و نشان آنها را یافت. این پژوهش با بهرهگیری روش توصیفی تحلیلی و مطابقت برخی نگاره های نسخه خطی هزار و یک شب با تصاویر چاپ سنگی کتاب رموز حمزه (چاپ 1274ق/ 1857م) در پی یافتن پاسخ این سوال است که آیا تصویرگر کتاب چاپ سنگی رموز حمزه میتواند یکی از نگارگران گمنام این نسخه باشد یا خیر.
برای این پژوهش، حدود دوازده هزار تصویر چاپ سنگی مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت سه تصویر از کتاب رموز حمزه (1274ق/ 1857م)، اثر میرزا حسن اصفهانی و سه نگاره از نسخه هزار و یک شب، از میان بیش از سه هزار نگاره نسخه خطی هزار و یک شب، برای این پژوهش انتخاب شده است.
شباهتها در ساختار بصری و طراحی تصاویر چاپ سنگی منتخب کتاب رموز حمزه و نگاره های منتخب نسخه خطی هزار و یک شب، این نظریه را تقویت میکند که میرزا حسن اصفهانی یکی از نگارگران نسخه خطی هزار و یک شب بوده است.

تصحیح انتقادی متنی چون شاهنامه فردوسی تنها با تسلط بر زبان و دیدگاه های عصر فردوسی امکان پذیر نیست. شاهنامه در رابطه ای بینامتنی با اساطیر و روایتهای متون اوستایی و پهلوی است، از سوی دیگر شاهنامه متنی است به جهات گوناگون و بر اثر عوامل متعدد، آساننما و از آن جهت که در درازای زمان به اشکال گوناگون، از جمله از زبان نقالان همواره شنیده شده و به حافظه جمعی مردم پیوسته است، فهم و دریافت آن اغلب بدیهی و آسان مینماید. این آساننمایی ویژگی شاهنامه است و از دشواری های تصحیح آن.
در این نوشته با تاملی در «داستان کیومرث»، بیتی مهم از این داستان که تاکنون به شکل دیگری خوانده و تصحیح شده است، با توجه به بنیانهای اساطیری روایت و دستنویسهای موجود مورد تصحیح قرار گرفته است.

فرمانهای برجای مانده از سلاطین منابعی مهم و موثق در بررسی تاریخ سیاسی و اجتماعی هستند. شمار قابل ملاحظهای فرمان از دوره افشاریه تا نیمه نخست قاجاری در نسخهای در کتابخانه مجلس شورای اسلامی برجای مانده که بسیار ارزشمند بوده و تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است. در میان این فرامین، پانزده فرمان به زبان عربی از نادرشاه افشار، خطاب به سران قبایل عرب جنوب ایران مشاهده می شود که سندی از چگونگی ارتباطات نادر با قبایل و سیاستهای او در حوزه مرزهای جنوب غرب ایران است. در این نوشتار، پس از ذکر مقدماتی درباره اوضاع ایران در زمان قدرتگیری نادر، پاره ای مشخصه های شکلی و محتوایی این فرامین بیان شده و پس از آن، صورت بازخوانی شده اسناد ارائه گردیده است.

ادوارد وست که نخستین بار متن فارسی میانه نامه های منوچهر را به همراه چند اثر دیگر به انگلیسی ترجمه و منتشر کرده، نسخه های دربردارنده نامه ها را در دو رده جای داده است: یکی آنها که از روی نسخه شماره 35 مجموعه دستنویسهای اوستایی و پهلوی دانشگاه کپنهاگ نوشته شده اند؛ و رده دوم، شامل نسخه هایی است که بر اساس بررسی های وست از طریق دستنوشته شماره 14 مجموعه هاوگ در کتابخانه دولتی مونیخ رونویس شده اند. وست این دو نسخه اصلی را به ترتیب نسخه K35 و M14 نامیده است. در اینجا بررسی اجمالی این دو رده و نسخه های زیرمجموعه آنها می آید و در ادامه هم چند نسخه دیگر که این متن را در بر دارند، معرفی میشوند.

از میان نسخه های فراوان کتابخانه گرانبهای استاد دکتر اصغر مهدوی، رساله عرفانی ارزشمندی است به زبان فارسی و به گمان بسیار از سده های پنجم یا ششم که به دلیل افتادگی های آغاز و انجام و به دست نرسیدن نسخه دیگری ازآن، نه نام خود رساله شناخته است و نه نام نویسنده آن. بررسی این رساله که به گمان بسیار بازنوشت مجالس پیری عارف است و از گونه گفتار نوشتهای صوفیانه، نشان می دهد که گوینده عارفی دانشمند بوده است از گونه کسانی چون احمد غزالی و عین القضات همدانی که افزون بر آگاهی بسیار از قرآن و حدیث و علوم شریعت با سلوک صوفیانه و تجربه های عارفانه نیک آشنا بوده و آن چه می گفته از سر تجربه و آزمودگی بوده است. در این مقاله به معرفی گسترده تر این رساله همراه با بازنمایی پاره ای از ویژگی های زبانی آن پرداخته شده است. این ویژگی های زبانی و... بسیار کهن می نمایند و این گمانه را که این متن از سده پنجم یا ششم است قوت می بخشند و گاه مانند فراوانی واژگان و ترکیبات عربی اندکی تازه تر می نمایند و آن را با متون سده هفتمی نزدیک می سازند.

هفت تماشا از جمله آثار محمدحسن قتیل لاهوری (د 1233 ق/ 1817م) است که به خواهش آقا محمد صادق خان فراهانی و آقا ابوالحسن خان قزوینی نوشته شده است. مولف، در دیباچه کتاب، هدفش را از تالیف، تحریر احوال هندوان و رسوم این فرقه و شیوه مسلمانان ساکن هند، قدیم الاسلام یا جدیدالاسلام ذکر کرده است.
هفت تماشا مشتمل بر عقاید و آداب اقوام و مذاهب هندوان است که در آن، به برخی حوادث تاریخی، نهضت ترجمه کتابهای هندی به فارسی و حتی شیوه های عزاداری حسینی نزد مسلمانان شبه قاره هند و هندوان اشاره شده است.
در این نوشتار سعی بر آن است که با استفاده از تصویر 3 نسخه این اثر، موجود در کتابخانه های ملک، موزه ملی کراچی و موزه بریتانیا، این نسخه ها بررسی شود.

این مقاله بر آن است تا با بررسی و بازکاوی رساله کشف المحجوب اثر ابویعقوب سجستانی که یکی از مهم ترین آثار فارسی اسماعیلی به شمار می رود، به برخی از پرسشها و ابهامات درباره آن پاسخ گوید. برای این منظور نگارنده پنج پرسش اصلی را مطرح کرده و با مروری بر پژوهشهای انجام گرفته به ویژه جدیدترین تحقیقات پژوهندگان غربی آنها را نقد و تحلیل کرده و کوشیده است تا با ارائه شواهد و دلایل کافی، بهترین اظهار نظرها را برگزیند.
این پنج پرسش به طور عمده درباره زبان اصلی اثر، مترجم رساله، کامل یا ناقص بودن ترجمه، قرائت «جستار» یا «جستار» و تناقض میان آراء ابویعقوب و منتقدانش پیرامون مساله «تناسخ» است.

موضع مقاومت و هویت طلبانه برخی از شاهنامه سرایان متاخر در برابر سیطره هنری و فکری فردوسی یکی از رویکردهای قابل تامل حماسه سرایان در برابر اعتبار و مقبولیت خیره کننده شاهنامه فردوسی است؛ آشوب شاهجهان آبادی تورانی (م1199ق)، سراینده منظومه گمنام صولت فارقی از جمله این سرایندگان مدعی است که تلاش کرده است، مقبولیت خویش را با نفی فردوسی و شاهنامه اش و توهین و استهزا به دست آورد. این پژوهش مبتنی بر رویکرد نظری بلوم در نظریه «اضطراب تاثیر» تلاش کرده است به نحوه تعامل خصمانه آشوب تورانی با فردوسی و شاهنامه بپردازد و از نتایج تحقیق برمی آید که غلبه زبان هجوآمیز و تحقیرآلود در منظومه صولت فاروقی نشانه عجز و ناتوانی سراینده در کسب مقبولیت عام و خاص و شکست در اعتباریابی و هویت مستقل در جریان شاهنامه سرایی در ایران است.

استفاده از منابع جنبی، علی الخصوص در تصحیح متون قدیمی تر که به دلیل دربرداشتن واژگان کهن، نحو خاص و جدید الاستنساخ بودن نسخ موجود و مانند اینها، بیشتر در معرض خطا و تغییر بوده اند امری ضروری است.
در متونی که از زبان دیگری ترجمه شده اند مهم ترین منبع جنبی اصل متن به زبان مبدا است. این مقاله بر آن است در ضمن معرفی دو رساله به نام احوال و اخبار برمکیان که محتملا در قرن ششم توسط مترجم یا مترجمانی از عربی به فارسی ترجمه شده است، با مراجعه به اصل داستانها، ابهامات و لغزشهای متن را بررسی و تصحیح نماید.

پس از تلاش نفیسی و میرزایف که رودکیپژوهی را پایهگذاری کردند و سعی در پیراستن اشعار رودکی از اشعار دیگر شاعران به خصوص قطران تبریزی داشتند، کتابها و مقالات بسیاری برای دستیابی به شمار بیشتری از اشعار رودکی و نیز رد انتساب بعضی اشعار به وی نوشته شده است.
لیکن هنوز نمیتوان به بسیاری از اشعار منسوب به رودکی اعتماد کرد. نویسنده در این جستار تلاش دارد تا در حد بضاعت اندک خود، ضمن بررسی و نقد تعدادی از مقالات و مجموعه های شعری رودکی، برخی کاستی ها و نقایص آنها را گوشزد کند و در ضمن، به انتساب دو بیت جدید به رودکی پردازد. این دو بیت ذیل نام رودکی در نسخه شماره 8820 کتابخانه مجلس یافت شده که تحریر آن در قرن نهم صورت گرفته است و مولف آن محمودبن محمد قندزی نام دارد.

طرزی افشار را میتوان بزرگترین شاعر هنجارستیز زبان فارسی دانست که شعرش افزون بر برجستگی زبانی، در سطح قابل قبولی برخوردار از سایر وجوه عاطفی و هنری نیز هست. حتی همین خصیصه برجسته ساز شعر طرزی که در اشکال متنوعی به حاصل آمده است، تا به امروز به طور دقیق و علمی شناسایی و رده بندی نشده؛ چنان که تلاش های شگرف شاعر در نظر خواص هم صرفا به ساخت مصادر جعلی منحصر شده است و بس. طبیعی است که زمینه ساز تحقیق حاضر عمدتا تمهید متنی مصحح و دانشگاهی است.
از این متن تا به حال دو چاپ با عنوان تصحیح نشر یافته است. نخستین آن مربوط به حدود یک قرن پیش و دیگری به تازگی چاپ و نشر یافته که غالبا جز تکرار مغلوط چاپ نخست و تلمباری از مطالب لاطایل نیست. در این مقاله سعی شده تا دیوان تازه چاپ طرزی به طرزی علمی و منصفانه بررسی انتقادی شود.

نسخه 1511 کتابخانه ملی ملک مجموعه ای دارای آثاری مورخ میان سالهای 517 تا 519ق است. این مجموعه دارای متونی به زبانهای عربی و فارسی عمدتا در زمینه آموزش عربیت و ادبیات عربی و یک اثر در قراآت قرآنی و برخی مطالب پراکنده است. کاتب همه آثار مجموعه ابوجعفر محمدبن ابی الفضل الصایغی البیهقی است و از یادداشتهای وی دانسته می شود که نسخه را برای خودش کتابت کرده و عمده آنها را بر استادان فن خوانده است. وجود آثاری در آموزش فنون مختلف عربیت، از جمله: نحو، عروض، قافیه، شرح معلقات و آثاری از این دست نشان می دهد که احتمالا این آثار در آن دوره برای آموزش عربیت در حوزه ادبی و البته دینی نیشابور رواج داشته اند. بنابراین، بررسی این مجموعه برای شناسایی آثار رایج در آموزش عربیت نیشابور سده پنجم و ششم ارزشمند است. تنی چند از نویسندگان حلقه آموزشی نیشابور به آموزش و انتقال متون شیعی اهتمام داشته اند که موجب اهمیت این حلقه از دیدگاه پژوهش های شیعی است. از سویی با توجه به تاریخ کتابت مجموعه میان سالهای 517519ق و اینکه دو اثر فارسی در آن درج شده می توان گفت که این مجموعه کهن ترین دستنویس تاریخ دار شناخته شده دارای آثار فارسی در ایران است.

صدرالدین قونوی، از شارحان مشهور مکتب ابن عربی، بیشتر آثارش را به عربی نوشته است، ولی رسائلی هم به فارسی به وی منسوب است. مع ذلک، صحت انتساب آنها به قونوی نیاز به بررسی دقیق تری دارد. با این حال، رساله تبصره المبتدی و تذکره المنتهی که به طرح مسائل مهم عرفانی مانند ولایت، نبوت، ذات و صفات خداوند و امثال اینها پرداخته، از جمله آثار فارسی منسوب به اوست که تشکیک هایی در این خصوص میان برخی محققان مطرح شده است. از این رساله دو چاپ نشر شده، که یکی از آنها با عنوان آفاق معرفت، به کوشش نجفقلی حبیبی به چاپ رسیده است. این مقاله با بررسی چاپ حبیبی و نسخه های مورد استفاده وی، نارسایی ها و کاستی های آن را باز می نماید.

«مجموعه رسائل» عزیز نسفی از جمله مهمترین آثار وی محسوب می شود که مشتمل بر بیست و دو رساله در موضوعات مختلف عرفانی است. بدان جهت که مجموعه رسائل نسفی در بین آثار وی از حیث سادگی، روانی و توانایی انتقال موضوعات عرفانی جایگاهی ویژه دارد، وجود متنی خالی از اشکال و منقح از این اثر بسیار مهم و ضروری است.
این اثر پیش از این یک بار با عنوان «الانسان الکامل» به چاپ رسیده است اما با توجه بدان که در مراحل دوگانه تصحیح آن یعنی «تحقیق در اثر» و «تصحیح متن» کاستی هایی در روش وجود دارد، نظریات ناصواب، بدخوانی ها، گزینشها و گزارشهای نادرست و کاستی هایی در متن ارائه شده راه یافته است. این مقاله در پی آن است که متن موجود از مجموعه رسائل نسفی را بر اساس دو مرحله تصحیح یعنی «تصحیح متن» و «تحقیق در اثر» از جهات گوناگون نقد، و ضرورت ارائه متنی منقح از این اثر را پیشنهاد کند.

التوسل الی الترسل تالیف بهاءالدین محمدبن موید بغدادی، نمونهای فاخر از انشای فارسی در قرن ششم هجری و از مهمترین منشات باقی مانده از متون کهن است که به دلایلی از جمله پختگی نثر و دربر داشتن اطلاعات مهم تاریخی در شمار متون باارزش و اسناد مهم تاریخی قرار میگیرد. این کتاب تا کنون یکبار و آن هم در سال 1315 از روی دو نسخه خطی قدیمی به تصحیح زنده یاد احمد بهمنیار منتشر شد که به واسطه برخی نواقص نسخ و اتکاء بیش از حد مصحح بر یک نسخه تصحیح کاملی نیست. بنا به اقرار خود مصحح در مقدمه کتاب، هیچ یک از دو نسخه مورد استفادهاش از سهو و خطا و تصرفات ناسخان مصون نمانده است؛ بنابراین با پیدا شدن نسخ دیگری از این اثر که در بسیاری موارد ضبطهای بهتری دارند تصحیح دوباره التوسل ضروری مینماید.
این نوشتار ضمن معرفی نسخه های نو یافته التوسل، نمونه هایی از خطاهایی را که به نسخه چاپی آن راه یافته است، نشان میدهد.