فصلنامه پژوهش های فلسفی - کلامی
سال هشتم شماره 3 (پیاپی 32، بهار و تابستان 1386)

این نوشتار، نخست صفات را به حقیقی و مضاف، تقسیم می کند. آنگاه به توضیحی درباره صفات حقیقی محض و صفات حقیقی مضاف می پردازد. سپس یک قاعده سینوی مطرح می کند که: هر ذاتی که موضوع تغیر نیست، صفات حقیقی متغیر را نمی پذیرد. با توجه به این که علم به جزئیات متغیر، مستلزم تغیر علم است، آیا واجب الوجود، علم به جزئیات دارد یا ندارد؟ بخش پایانی این نوشتار، نقدی است پیرامون همین مطلب.

هدف از نگارش این مقاله طرح صحیح یک سؤال و ارائه ی پاسخی درخور و ممکن به آن است.
سؤال این است: آیا هرمنوتیک می تواند به عنوان روش در علوم دینی در نظر گرفته شود و مورد استفاده قرار گیرد یا خیر؟
از نظر نگارنده، این سؤال در بادی نظر سؤال روشنی نیست. به همین دلیل در مرتبه ی نخست باید به روشن نمودن خود سؤال پرداخت. این کار با تشریح مفردات اصلی سؤال و تنظیم و تشریح مجدد آن پی گرفته شده است. در مرتبه بعد مؤلف به طبقه بندی دیدگاه ها و رویکردهای گوناگونی که در پاسخ به این سؤال در میان اصحاب هرمنیوتیک وجود دارد پرداخته و نهایتا به تشریح نظریه ی مختار خود. آن چه در نظریه ی مختار حایز اهمیت است و مورد توجه و تاکید قرار گرفته امکان چنین تلقی و استفاده ای است، نه لزوما فعلیت و تحقق تمام عیار آن.
به طور مشخص این نوشته مدعی است که:«نظریات هرمنوتیکی استعداد این را دارند که به عنوان قواعد روشی در علوم دینی، آن هم در مقام داوری و قضاوت (Context of Justitfication) مورد استفاده و بهره برداری قرار گیرند نه فقط در مقام شکار و گردآوری اطلاعات (Context of Discovery). و البته این استعداد هنوز به فعلیت کامل تبدیل نشده است.

اعتقاد به بساطت ذات الهی و نفی گونه های مختلف ترکیب از آن از دیر زمان مورد اعتقاد بسیاری از فیلسوفان و متکلمان ادیان بزرگی همچون اسلام و مسیحیت بوده است. در سنت اسلامی فیلسوفانی همچون ابن سینا و ملاصدرا و در سنت مسیحی نیز جمعی از فیلسوف- متکلمان قرون وسطایی نظیر آگوستین، آنسلم و به ویژه آکوئیناس به تحکیم مبانی و تشریح ابعاد گسترده این آموزه همت گمارده اند. یکی از ابعاد مهم این نظریه که در مقاله حاضر مورد توجه است عینیت خداوند با صفات حقیقی خود نظیر علم و قدرت است وهمین بعد از نظریه است که اخیرا مورد نقد اساسی برخی از فیلسوفان معاصر دین همچون الوین پلنتینگا واقع شده است. در این مقاله پس از مروری کوتاه بر دیدگاه طرفداران این نظریه در دو سنت اسلامی و مسیحی تقریر دقیقتری از دیدگاه آکوئیناس ارایه می گردد و سپس اشکالات پلنتینگا بر آن بیان می شود. در مرحله بعد و پس از بررسی مبانی انتقادات پلنتینگا، بر این مطلب احتجاج می شود که این انتقادات در پارادایمی کاملا متفاوت با پارادایم فیلسوفان سنتی طرح شده و از این رو، مشکلی برای نظریه بساطت ذات الهی- آنگاه که در پارادایم فلسفه سنتی لحاظ شود – ایجاد نمی کند.

حل تعارض اخلاقی، مستلزم تصمیم گیری است. از این رو، هرگونه شیوه پیشنهادی برای حل تعارض اخلاقی، در حیطه عقلانیت عملی می گنجد. عقلانیت عملی بر عقلانیت نظری مبتنی است. عقلانیت عملی و نظری، دو روی کرد واقع گرو انه و ایده آل گروانه را دارد. روی-کرد های ایده آل گروانه در عقلانیت نظری، درپی دستورعمل های معرفتی، یقین بمعنی الاخص را طلب می کنند و در عقلانیت عملی، بهترین انتخاب ممکن را خواهانند. با وجود این روی کردهای ایده آل گروانه به چندین گونه مشکل برمی خورند. با قدم نهادن به روی کردهای واقع گروانه به دو حقیقت ره می یابیم. نخست آن که هر وضعیت، یک امر منفرد و هر شخص دارای ویژگی های خاص معرفتی است و لذا امکان ارائه شیوه های حل تعارض کلی و تعمیم-پذیر حتی در حیطه خاص وجود ندارد؛ دوم آن که پذیرش دسته ای از گزاره ها، امری ارادی است (اراده گروی غیر مستقیم) و لذا محیط ادراکی و باورهای قبلی فرد در پذیرش باور و تعمیم سازی های مبتنی بر آن نقش دارند. با توجه به تاکید فراوان دین بر آموزه های اخلاقی، آموزش های دینی از طریق الگو های عملی (اخلاق فضیلت محور) تاثیر بسیار مثبتی در حل تعارض های اخلاقی می تواند داشته باشد.

این مقاله در تلاش است تا به دو پرسش اساسی در باب حریم خصوصی پاسخ گوید: اول، این که تعریف حریم خصوصی چیست و چه موضوعاتی را شامل می شود. ودیگری، این که رعایت حریم خصوصی در کدام موارد لازم است و این موارد لازم چه استثنائاتی دارد. در این مقاله به نقش خاص فن آوری اطلاعات در رشد و توسعه دستیابی به اطلاعات و بازیابی آن اشاره می شود که پیش از آن، در این حد وسیع امکان پذیر نبوده است. این امر می تواند منافع و مضاری را در پی داشته باشد. محدوده شمول مفهوم حریم خصوصی در این مقاله بحث شده و سپس به ارزش داوری در باب افشای اطلاعات مربوط به آن پرداخته شده است و حفظ حریم خصوصی از ارزشهای اولی در تفکر اسلامی محسوب گردیده است. در ادامه به عناوین متعددی که کارهای ما بدان متصف می شود اشاره می شود و این که مطابق هر عنوان ارزش داوری مستقلی می تواند وجود داشته باشد. البته گاهی ارزش حمایت از حریم خصوصی با ارزشهای نهادی و خصوصی دیگر در تعارض قرار می گیرد و حل تعارض بر اساس اولویت در ارزشها مطابق دیدگاه دین اسلام صورت خواهد گرفت.

در ابتدای مقاله این پرسش مطرح می شود که آیا نظریه تکامل با ایده مداخله خدا در طبیعت سازگار است؟ آیا ما می توانیم هم به مداخله خداوند در طبیعت معتقد باشیم و هم به قوانین طبیعی و از جمله به قانون تکامل وفادار باقی بمانیم؟ پس از طرح سوال فوق، اشاره کوتاهی به پیامدهای کلامی نظریه تکامل شده است. سپس سیر تحول نظریه تکامل از زمان داروین تا پیدایش زیست شناسی مولکولی و تا نظریه های اخیر در خصوص پیچیدگی و پیدایش ژنتیک عام بیان گردیده است.
در بخش دوم مقاله چهار ویژگی اصلی در تحولات زیست شناختی مورد توجه قرار گرفته است: 1- خودتنظیمی 2- عدم تعین 3- علیت از بالا و پایین 4- تبادل اطلاعات.
در بخش سوم، مقاله به بررسی چهار الگوی کلامی متخذ از هریک از این چهار خصیصه موجودات زنده می پردازد و در این بخش چهار تصویر از خدا مطرح می شود:1- خدا به عنوان طراح رویدادی سامانمند 2- خدا به عنوان متعین کننده عدم تعین ها3- خدا به عنوان علت از بالا و پایین 4- خدا به عنوان منتقل کننده اطلاعات.
باربور پس از بررسی هریک از این چهار الگو به بیان برخی از مشکلات و نارسایی های آنها می پردازد. در پایان به الگوی پنجمی براساس الهیات پویشی پرداخته hsj و این تصویر را تصویر مناسب تری می داند.

روشنگری و لیبرالیسم در افکار و اعمال دانش مندان و توده های مردم جهان آگاهانه و ناآگاهانه تاثیر گذاشته است. عقل گرایی که رابطه ای تنگاتنگ با فردگرایی دارد، از مهم ترین ارکان نظری این اندیشه به شمار می رود. این نوشتار با باطل خواندن دیدگاه عقلانیت محض و مستقل از هرچیز غیر عقلی و منفک از سنت، ناکامی مدعیان را برای نشان دادن اصول عقلی مشترک بین همه انسان ها بهترین گواه بر این بطلان می داند. علاوه بر این لیبرالیسم در طی تلاش برای تمسک به عقلانیت و رها شدن از سنت، نه تنها خود به سنت تبدیل شده، بلکه کاملا به گونه ای ایدئولوژی درآمده که البته بسیار ناکارآمد و ناموفق بوده و حیرت و سرگردانی بشر مدرن را سبب شده است.

بحث درباره علم خداوند از مهمترین مسائل فلسفه والهیات است. فلاسفه بزرگ در مورد علم خداوند نسبت به ذات خود واشیاء آراء متخالف ومتضادی ابراز نموده اند. در این مقاله تلاش شده تا با استفاده از متون اصلی آثار افلاطون نظر وی درباره علم الهی بررسی شود. برهمین اساس بخشهایی از محاورات پارامنیدس،سوفسطایی، جمهوری وتیمائوس گزینش شده ومورد تفسیر وارزیابی قرار گرفته است. در این میان ضمن اشاره به نظرات مفسران آثار افلاطون به تفسیر نو افلاطونیان توجه بیشتری شده است.
مطلب مهم دیگری که در مساله علم الهی مطرح می شود، نحوه فعل خداوند ورابطه آن با علم الهی است که تلاش گردیده تا با توجه به محاوره تیمائوس، نظر افلاطون در مورد نوع فاعلیت خداوند توضیح داده شود. علاوه بر این نسبت ایده خیر با عالم مثل ودمیوژر، جایگاه عالم مثال، علل شش گانه و انگیزه آفرینش هستی از جمله مسایلی است که در خلال بحث از نحوه علم ونوع فعالیت خداوند مورد بررسی قرار گرفته است.

اصل تناقض در فلسفه ارسطو جایگاه بالایی دارد. ارسطو این اصل را «اول الاوایل» خوانده و در برخی از آثار خود به ویژه در متافیزیک از آن بحث کرده است. او در سرآغاز بحث های خود پیرامون این اصل همواره کوشیده است تا آن را تعریف کند.دراین مقاله، نشان داده ایم که اولا این تعریف ها مضمون واحدی ندارند؛ ثانیا دارای لوازمی هستند که با برخی دیدگاه های دیگر ارسطو در زمینه های «مساله سلب»، «نظریه تعداد اجزاء قضایا» و... ناسازگاری دارند؛ ثالثا تعبیر ارسطو از اصل تناقض یا به دلیل عدم ذکر تمام وحدت ها و یا به دلیل عدم ذکرتمام اختلاف های متناقضان، به جای این که «گزاره»ای تعریفی باشد «گزاره نما»یی است که تا جای خالی آن با عبارت معناداری پر نشود نمی توان آن را تعریف لفظی مانعی از اصل تناقض قلمداد کرد.

حلاج یکی از مشهورترین شخصیت ها در عرفان و تصوف اسلامی است؛ اندیشه ها و سرگذشت ویژه او در زمان حیات و پس از مرگش همیشه محل بحث بوده است. بسیاری از عارفان و شاعران از اندیشه هایش تاثیر پذیرفته اند.
عطار نیشابوری شاعر عارف یکی از کسانی است که توجه ویژه ای به حلاج دارد و در منطق الطیر، اندیشه های حلاج را به شیوه های گوناگون بازگو کرده است. مقاله حاضر بخش هایی را از تاثیرپذیری عطار از حلاج با ارائه شواهد بررسی می کند.

دیدگاه مولانا جلال الدین بلخی درباره مسئله امکان و چگونگی شناخت خدا به دلیل برخورداری وی از میراث متنوع مشربهای کلامی، فلسفی و عرفانی پیشینیان اهمیت دارد. دو ایستار به ظاهر متخالف در آثار وی قابل رؤیت است: ناتوانی عقل در شناخت خدا و امکان شناخت خدا برای بشر. تحلیل آراء وی در هر دو ایستار نشان می دهد که عقل استدلال گر بشر از شناخت ذات و صفات خدا عاجز است اما آثار خداوند به ویژه اوامر و نواهی خداوند واسطه ای است که تجربه بشررا از حضور خداوند تسهیل می کند. به همین دلیل وی مواجهه بشر با اوامر و نواهی الهی را مورد تحلیل و مداقه قرار می دهد. چنین مواجهه ای بر گونه خاصی از تجارب دینی رایج در فرهنگ اسلامی مبتنی است. تحلیل مولوی در پرتو مقایسه با دیدگاه تیلیخ در تحلیل گونه های دینداری و واسطه تجارب دینی ابعاد خود را نشان می دهد.

ما پیوسته در روند تعاملی تنگاتنگ با طبیعتی ضابطه مند هستیم.بسیاری از رفتارها، برنامه ریزی ها، پیش بینی ها و تفکرات و عقاید ما ناشی از قاعده مند دانستن طبیعت است.همچنین قوانین طبیعت به عنوان کلید اساسی علم و دانش بشری است، بنابراین تحلیل و تبیین آن همواره در دستور کار بسیاری از فیلسوفان بزرگ همچون افلاطون، ارسطو، ابن سینا، هیوم، ملاصدرا و کانت بوده است.
در این مقاله با اشاره به برخی از نظریه ها درباره قوانین طبیعت، به طور خاص دیدگاه هیوم را که به دیدگاه انتظام شهرت گرفته است بررسی کرده، با فرق گذاری میان قضایای دائمه و ضروریه آن را نقد می کنیم.

به نظر سارتر هستی دارای سه ساحت است: هستی فی نفسه، که از هیچ آگاهی برخوردار نیست و به تمامی، داده شده و بالفعل است. هستی لنفسه، که آگاهی می باشد و امکان پویایی دارد، و هستی لغیره. اصلی که سارتر، تفکر خود را با آن آغاز می کند، تقدم وجود بر ماهیت است که آزادی، انتخاب، مسئولیت و شکل گیری هویت انسان در را آینده ممکن می سازد. لنفسه همان انسان است، اما نه از حیث بدن و جسم؛ بلکه از جهت آگاهی، آزادی، عمل و قدرت بر نفی. آگاهی هیچ محتوایی ندارد، و تنها در ارتباط با متعلقات خود معنا پیدا می کند. انسان همواره امکان نفی یا طرح اموری را دارد، از این رو آزادی نیز همواره همراه اوست.آزادی هر چند مطلق است، با موقعیت و وضعیت های بشری محدود می شود. آزادی مطلق و مسئولیت کلی و هراس حاصل از آن، انسان را به سوء نیت و خود فریبی سوق می دهد. آزادی و آگاهی در عمل چهره می گشایند، و انسان عبارت است از مجموع اعمال خود.