فصلنامه پژوهش های فلسفی - کلامی
سال نهم شماره 1 (پیاپی 33، پاییز 1386)

یکی از نظامهای معرفت شناختی ای که به جد بر تاثیر عوامل غیرمعرفتی بر معرفت تاکید دارد نظام معرفت شناختی آگوستینی است. کندوکاو در اندیشه آگوستین قدیس، خصوصا در نظریه معرفتی وی، نشان می دهد که او از جمله اندیشمندانی است که تاثیر احساسات و عواطف، و خواسته های انسان را بر باورهایش موشکافانه پی می گیرد.
تحلیل آموزه «ایمان می آورم تا بفهمم»، در اندیشه آگوستین قدیس برای اثبات ادعای فوق، کاری است که در این مقاله صورت پذیرفته است.

یکی از مهم ترین مباحث تاریخ کلام و فلسفه، چه در مغرب زمین و چه در فرهنگ اسلامی، همواره این بوده است که آیا عقل انسان قادر است به ذات و صفات پروردگار، معرفت ایجابی پیدا کند یا تنها می تواند به معرفت سلبی (تنزیهی) دست یابد. در این مقاله کوشیده ام نشان دهم که هم دلایل عقلی و هم آیات و احادیث اسلامی اثبات می کنند که یگانه معرفت دستیافتنی برای ذهن ما درباره ذات و صفات الهی، معرفت سلبی است و هرگونه تلاش برای کسب معرفت ایجابی در این امر، به نظریه تشبیه می انجامد که به حکم عقل و نقل باطل است.

قاضی عبدالجبار گرچه به عنوان متکلم معتزلی مشهور است، با توجه به نظرات اخلاقی او در کتب کلامی بی شک می توان او را یک فیلسوف اخلاق نیز نامید. در این مقاله ما در صدد هستیم تا نظرات اخلاقی او را در باب اخلاق هنجاری و فرا اخلاق بیان کنیم. عبدالجبار یک فیلسوف اخلاق عقل گرا است که منشا الزامات اخلاقی را عقل دانسته و درستی و نادرستی اعمال را به وسیله عقل قابل کشف می داند. او یک ذات گراست یعنی درستی و نادرستی اعمال را ناشی از ذات اعمال می داند نه عوامل خارجی. او یک وظیفه گرای قاعده نگر است و معتقد به قواعد و وظایف اخلاقی است که انسانها موظف به انجام آنها هستند. او یک شهودگرا و مبناگرای اخلاقی است یعنی معتقد به قضایای پایه اخلاقی است که قابل شهود عقلانی هستند. این قضایا که بیانگر اصول اخلاقی اند، بدیهی وضروری بوده و مبنای تعیین وظایف دیگر (نظری و اکتسابی) هستند.

اول، فلسفه های علوم خاص، پرسشها و پاسخهایی خاص دارند. فلسفه زیست شناسی نیز از این قاعده مستثنا نیست. دوم، در جامعه فلسفی ما پرسشها و پاسخهایی مطرحند که فلسفه زیست شناسی به هر دو می تواند کمک کند. و سوم فلسفه زیست شناسی پرسشها و پاسخهایی جدید هم مطرح می کند. در این مقاله به برخی از مباحث هر سه دسته اشاره شده است. ارسطو، مسلمانان، نظریه تکامل در قرن نوزدهم و دو مساله در قرن بیستم، برای این مقصود انتخاب شده اند.

رویکرد دیویی در اخلاق «ابزارانگاری» نامیده می شود. از نظر دیویی ملاکها و اصول اخلاقی «قوانین» نیستند بلکه ایده های کلی هستند که حاصل تجربه اند. این ایده ها، ابزارها یا روش هایی برای سر و کار داشتن با موقعیتهای جدید است. به اعتقاد دیویی تفکر ابزاری برای گذشتن از یک موقعیت مفروض آکنده از ابهام و ناهماهنگی به یک موقعیت جدید و بهتر است. لازمه این رویکرد پراگماتیستی این است که شرایط تضمین احکام ارزشی در رفتار خود بشر باشد و نه در یک مرجع ثابت پیشین مثل فرامین الهی یا صور افلاطونی و یا عقل محض. دیدگاه دیویی در خصوص انکار ایده آل های اخلاقی را می توان به چالش کشید. از آنجا که دیویی منکر شناخت مطلق هاست، جامعه ای که به لحاظ دموکراتیک اخلاقی باشد، اساس عقلانی خود را از دست می دهد.

یکی از مباحث مهم در علم حقوق و بویژه فلسفه حقوق بحث از مبنا و هدف حقوق است. در هر یک از نظام های حقوقی جهان معاصر به اعتبار دیدگاه های کلی نسبت به جهان و انسان (جهان بینی) هدف و مبنایی را برای حقوق در نظر گرفته اند. عدالت و آزادی و تامین مصالح و نظم اجتماعی از جمله مبانی و اهدافی است که در نظام های گوناگون حقوقی برای این رشته در نظر گرفته شده است. در نظام حقوق اسلامی نیز در چارچوب نگاه جامع به جهان و انسان و رابطه انسان با جهان هستی و جاودانگی انسان، مبنای حقوق بر قدر و حد و حق استقرار یافته است و تامین سعادت فردی و اجتماعی در دنیا و آخرت از اجرای مقررات حقوقی لحاظ شده است. این مقاله در دو بخش کلی هدف و مبنای حقوق تحریر یافته و حسب مورد، نظام های گوناگون در آن بررسی شده است.

اخلاق کاربردی شاخه ای از اخلاق هنجاری است که به واسطه تمرکز بر جزئیات، از دو شاخه فرا اخلاق و نظریه های هنجاری متمایز میگردد. درباره ماهیت، محتوا و شیوه های استدلال آن، اتفاق نظر وجود ندارد. ارزیابی عملکردها، حل مشکلات یا شناسایی هنجارها و کدهای اخلاقی، به کمک محتوای درونی یا برونی و با استفاده از شیوه های بالا- پایین یا بالعکس، از جمله مسائل نزاع برانگیز در این شاخه علمی است. در این نوشتار، پس از تحلیل و ارزیابی رویکردهای مختلف درباره ماهیت، محتوا و روش های اخلاق کاربردی و ذکر چند مورد از چالش های مطرح، در نهایت پیشنهادهایی برای پایان بخشیدن به این نزاع ها ارائه شده است.