مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران
پیاپی 71 (بهار 1385)

هدف اصلی این مقاله بررسی تاثیر اندیشه پست صهیونیسم بر جامعه اسراییل است. نویسنده با استفاده از بحث های نظری مربوط به تاثیر فرایندهای اجتماعی – اقتصادی و سیاسی بر ظهور گفتمان های فکری بر آن است تا به این سوال اساسی که آیا اندیشه و جنبش پست صهیونیسم می تواند گسست اساسی در اندیشه صهیونیسم محسوب شود و تاثیر مخربی بر جامعه و دولت اسراییل بگذارد پاسخ دهد. فرضیه این پژوهش آن است که گفتمان ها پس از ظهور خود جنبه قدرتمند ذهنی به خود گرفته و جنبه ایستا پیدا می کنند و از آنجا که فرایندهای اجتماعی – سیاسی جنبه پویا دارند، نمی توانند تحت تاثیر عنصر ذهنی گفتمان ها قرار بگیرند. این بحث نظری در مورد ظهور اندیشه پست صهیونیسم و تاثیر آن بر جامعه اسراییل است.

با رواج نحله های هرمنوتیک یا تفسیری و به ویژه سیاسی شدن رویکرد مذاهب از جمله اسلام در جهان معاصر، موضوع مخاطب، منشا و نیت اولیه متون بحث روز شد و به تبع آن تحولات زیادی در مسایل شناخت شناسی و هستی شناسی بوجود آمد. بر اساس آنچه علوم تفسیری به ما ارایه می نماید تحول در مفاهیم واژه ها مسلم و دایمی است و پدیدارها با تحول مفاهیم در ارتباطی ژله ای و تنگاتنگ هستند. سیر تطور مفاهیم کندتر از سیر تطور مصادیق می باشد. واژه ها با بار علمی گرفتن، به مفاهیم تبدیل می گردند. مفهوم دولت به عنوان بنیادی ترین، حجیم ترین و مورد توجه ترین مفهوم در بررسی های اندیشه سیاسی بستگی فراوانی با تحول در نهادها و مناسبات قدرت دارد. از همین رو آنچه مردم جوامع امروزی از مفهوم دولت می یابند، با گذشته ها تفاوت چشمگیری دارد. مشروعیت، حدود و کار کردهای دولت، همگام با نوع آوری های علمی و اجتماعی متحول می شوند و به تبع آن مفهوم واژه دولت نیز تحول می پذیرد. شناخت تحول در این دال و مدلول نیازمند مطالعات عمیقی در حوزه معرفت شناسی و اندیشه سیاسی است. مقاله حاضر کوششی در این راستا است.

این مقاله از دیدگاه نظریه بسیج در راه فهم نظری گذار به دموکراسی می کوشد، و درباره وضعیت گذار، عوامل وضعیت گذار، و اینکه کدام عوامل سبب کشیده شدن وضعیت گذار به دموکراسی می شود بررسی می کند، و برای این هدف نیز از جامعه مدنی و جامعه توده ای سخن می گوید. مقاله وضعیت گذار را متضمن تحکیم رژیم حاکم از یکسو و احتمال پیدایش رژیم دموکراتیک از سوی دیگر می داند، به شکل گیری گروه های اپوزیسیون در آن پرداخته، از لحاظ ساختار رژیم و توزیع منابع قدرت سیاسی نیز بررسی می کند. از شواهد تاریخی برای اثبات فرضیه سود می جوید.

مقاله پیش روی می کوشد تا از رهگذر بررسی و مطالعه پدیدار شناسانه دو فرایند جهانی شدن و منطقه گرایی نوین، نوع رابطه میان این دو فرایند را مورد بحث قرار دهد. این نوشتار با رد رویکرد تقابل میان جهانی شدن و نو منطقه گرایی، بر این باور است که منطقه گرایی نوین جریانی سیاسی – اقتصادی و تعدیل کننده جهانی شدن می باشد. دست آخر اینکه هر دو فرایند مسیر واحدی را طی می نمایند و آن عبارت است از دگرگونی در ساختار نظام جهانی.

در طی 27 سال گذشته دولت جمهوری اسلامی ایران در تلاش برای پی ریزی یک رژیم امنیتی در خلیج فارس بوده است که کشورهای ساحلی این خلیج را در بر می گرفته ولی برای قدرت های خارجی در آن جایی در نظر گرفته نشده است. این مقاله به بررسی دلایل مخالفت ایران با مشارکت قدرت های خارجی در ترتیبات خلیج فارس پرداختند، اقدامات اتخاذ شده از سوی ایران برای کسب حمایت سایر کشورهای ساحلی از طرح خود و به سنجش احتمال موفقیت ایران برای نیل به رژیم امنیتی مطلوب خود تحلیل داد. این مقاله سعی می کند تا نشان دهد که ایدئولوژی نظام و تمایل به ایفای نقش غالب در خلیج فارس انگیزه های اصلی مخالفت ایران با حضور قدرت های خارجی در ترتیبات امنیتی خلیج فارس بوده اند. به علاوه سعی شده است نشان داده شود که با توجه به مخالفت های کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس ایران در تشکیل چنین رژیم امنیتی ناکام بوده و تنها نتیجه ای که این تلاش ها به همراه آورده است حذف شدن ایران، مهم ترین قدرت ساحلی، از ترتیبات امنیتی بوده است که توسط ایالات متحده برای امنیت این آبراه طراحی شده است.

این مقاله تبیین گر چگونگی نظریه و عمل فاشیسم در ایتالیا و آلمان است و بنابراین مفهوم ایدئولوژی فاشیسم کلاسیک را باز شناسی می کند. مقاله پس از مطالعه زمینه های تاریخی پیدایی فاشیسم، جایگاه ایدئولوژی فاشیسم و زایش آن را از لحاظ ماهیت، منابع و زمینه های فکری بررسی می نماید. در نگاه به بنیادهای ایدئولوژی فاشیسم کلاسیک، موضوع های پایه: تاریخ طبیعی زندگی انسان، ملت و نژاد، سیاست جغرافیایی، اقتصاد سیاسی، و در نگاه به اجزای ایدئولوژی فاشیسم: نظامی گرایی، دولت گرایی، مخالفت با دموکراسی، با لیبرالیسم و فردگرایی و با سوسیالیسم را می سنجد؛ دولت کورپوراتیو را توضیح می دهد و پس از سنجش و ارزیابی نهایی به نتیجه گیری می پردازد.

از آنجا که دو ویژگی اصلی انقلاب اسلامی ایران آگاهی و دین باوری بوده است، بنا براین می توان آن را نقطه عطفی در تحولات فکری و اندیشه ای مردم ایران به حساب آورد. همان گونه که در جامعه ایران پس از انقلاب اسلامی به لحاظ کمی و کیفی عملا تغییرات اساسی در عرصه های دانشگاهی و حوزوی به وجود آمد. روند تحولات فکری در اثر تلاش نیروهای دین باور و اسلام گرا که از پشتوانه تاریخی و هویتی در این سرزمین برخوردار بوده اند، هر چند با تاخیر اما به نفع آنها به پیش رفت و با پیروزی انقلاب اسلامی میدان عمل و آزمونی فراخ پیش روی آنان قرار گرفت. از آنجا که انقلاب اسلامی علیه وضعیت موجود در دو بعد داخلی و خارجی پدیدار گردید، برای دوام در قالب جمهوری اسلامی ایران نیازمند کسب توانایی های مناسب در دو بعد مذکور می باشد و همین امر، ضرورت تولید علم در جامعه اسلامی را فراهم می کند، چرا که تولید علم هدف عالیه انقلاب اسلامی را که بر اساس معرفت دینی بتواند در مقابل دستاوردهای نوین بشری همگامی داشته باشد و در جهت تکوین تمدن اسلامی جمهوری اسلامی ایران را وارد مراحل تکاملی و رو به رشد نماید. در این مقاله سعی شده ضمن تحلیلی علی بر ایده ضرورت تولید علم در ایران اسلامی، وضعیت علم و دانش در ایران در طی 25 سال گذشته مورد بررسی قرار گرفته و موارد ده گانه ای به عنوان ملزومات تولید علم در ایران معرفی شود.

فساد اقتصادی و سیاسی فزاینده در بسیاری از کشورها با شرایط اقتصادی، اجتماعی و ایدئولوژیک متفاوت مشاهده می شود. در نتیجه، جلوگیری از این پدیده به یکی از اصلی ترین نگرانی های جامعه بین الملل تبدیل شده است. با درک علل و پیامدهای فساد می توانیم برنامه های ضد فساد موثری برای رویارویی با یکی از عوامل مهم توسعه نیافتگی اقتصادی و سیاسی طرح ریزی کنیم. سازمان های جهانی پدیده فساد مالی و سیاسی را به عنوان یکی از مهم ترین نگرانی های مدیریت دولتی و مانعی بزرگ برای توسعه پایدار شناسایی کرده اند. در تمام جوامع چه دموکراتیک، چه اقتدارگرا نوعی فساد مشاهده شده است، اما پدیداری فساد سیستماتیک نشان دهنده این واقعیت است که منابع تخصیصی برای مصارف عمومی به طور موثر مدیریت نشده، و به مصارف شخصی یا گروهی مفسدین و خلافکاران جامعه می رسد. از جمله هزینه های فساد اقتصادی و سیاسی می توانیم به افزایش شکاف بین طبقات اجتماعی، افزایش بی اعتمادی مردم نسبت به دولت و به یکدیگر اشاره کنیم. این پندار در مردم تقویت می شود که مقامات دولتی و نخبگان اقتصادی منابع ملی را به یغما برده و حیف و میل می کنند. این دیدگاه منفی نسبت به دولت می تواند به بحران های سیاسی با پیامدهای جدی امنیتی در سطح ملی و حتی در سطوح بالاتر منطقه ای و بین المللی منتهی شود. بدون برنامه ریزی برای مبارزه جدی و مستمر با فساد نباید امیدی به موفقیت برنامه های توسعه داشت.

فناوری اطلاعات از یک سو به عنوان «فناوری آزادی» توانایی های مردم برای دستیابی به داده ها و برقرار کردن ارتباط را گسترش می دهد و از سوی دیگر این امکان را برای دولت ها فراهم می آورد تا صافی هایی در مسیر پایگاه های اینترنتی قرار دهند و تحت پوشش مقابله با مطالب غیر اخلاقی مسیر تعداد قابل ملاحظه ای از پایگاه ها را به منظور مقابله با حرکت ها و دیدگاه های سیاسی و مهار آنها مسدود کنند. «متن اجتماعی» ماتریس خاصی از روابط اجتماعی از جمله روابط سیاسی است. جامعه ای که روابط موجود در آن خصوصیات احترام به مردم سالاری و حقوق بشر داشته باشند «متن اجتماعی» متفاوتی در قیاس با جامعه ای دارد که خصوصیات استبدادی و فاشیستی بر روابط آن حاکم است. در حالت اخیر از فناوری اطلاعات برای مهارت روابط اجتماعی و مردم استفاده می شود و در حالت اول مشروعیت حکومت بر رضایت مردم استوار خواهد بود. برای درک بهتر آنچه گفته شد در مقاله حاضر مفهوم حاکمیت، فناوری اطلاعات و آثار اجتماعی آن، رابطه فناوری اطلاعات و حاکمیت، تاثیر جهانی سازی بر این رابطه مورد بررسی قرار می گیرد.

نظریه نظام جهانی در اصل از حوزه ای خارج از روابط بین الملل (مطالعات اجتماعی/جامعه شناسی) وارد این حوزه مطالعاتی شده است، و از نظریه های مخالف جریان اصلی (mainstream) و منتقد محسوب می شود. این نظریه بر خلاف نظریه های جریان اصلی که به توصیف، توضیح، و تبیین آنچه «واقعیت موجود» تلقی می شود بسنده می کنند و مبانی فرانظری علم گرایانه خود را مورد باز اندیشی قرار نمی دهند، موضعی انتقادی هم نسبت به «واقعیت» روابط بین الملل و هم رشته روابط بین الملل و مبانی شناختی آن دارد. این مقاله در پی آن است که با نگاهی به برداشت های فرانظری و محتوایی نظریه نظام جهانی، توانمندی ها و محدودیت های آن را به عنوان یک دیدگاه انتقادی رادیکال نشان دهد. بخش اول مقاله شامل بررسی مبانی معرفت شناختی و روش شناختی نظریه است؛ بخش دوم به برداشت آن از ماهیت و محتوای روابط بین الملل می پردازد؛ و بخش سوم نگاه آن را نسبت به امکانات تحول در نظام موجود مورد بررسی قرار می دهد. مقاله با نتیجه گیری ای که شامل جمع بندی و ارزیابی به پایان می رسد.

اخیرا، روش شناسی باز خود اندیشی مورد توجه نظریه پردازان علوم اجتماعی قرار گرفته است. هواداران این رویکرد می کوشند، با ارایه ترکیبی از برخی مولفه های تجربه گرایی، تفسیر گرایی و نظریه انتقادی، به درک نوینی از روش شناسی برسند که از کاستی های نظریه های بالا مبری باشد. در ضمن، این رویکرد برخی دو انگاری های موجود در اندیشه سیاسی – اجتماعی را از جمله دو انگاری عاملیت/ساختار، عینی/ذهنی، خود آگاه/ناخود آگاه را به چالش گرفته است.
در مقاله حاضر پیامدهای این تحول برای نظریه سیاسی – اجتماعی بررسی می شود و در این ارتباط اصول فکری و دیدگاه های برخی نظریه پردازان باز خود اندیشی توضیح داده می شود. فرضیه مقاله این است: «روش شناسی باز خود اندیشی با طرح مساله قابلیت فرد در باز بینی نحوه زندگی خود و انعکاس این امر در ساختارهای اجتماعی و سیاسی، بنیاد نظری جدیدی را در توجیه نقش کنش های ارادی انسان در تعیین سرنوشت وی تاسیس کرده است.» در همین ارتباط نسبت باز خود اندیشی و مدرنیته سنجیده می شود.

جنبه لاسولی سیاستگذاری عمومی، حکایتی تحسین برانگیز از نگاه تیزبین تحلیلگری است که چهارچوب ملی اندیشه تصمیم گیری برای دولت های مرز پسند را در فراخنای مسایل مرز گریز جهانی، ناکافی و کوچک می پندارد. بر شانه های اندیشه لاسول است که روندها و فرایندهای جهانی، جای خود را در دل ملاحظات سیاستگذاری عمومی می یابند و قواعدی جدید را در تصمیم گیری و اجرای سیاست ها، پی می ریزند...

از منظر اقتصاد سیاسی در جمهوری اسلامی ایران تغییرات مهمی، متفاوت از ماهیت و محتوای انقلاب اسلامی، در حوزه های مختلف صورت گرفته است. این تغییرات طی چهارده دوره، از نوگرایی به بنیادگرایی و سنت گرایی در حوزه فرهنگ و ایدئولوژی، از سرمایه داری صنعتی و جهت گیری بورژوایی در اقتصاد به سرما یه داری تجاری و جهت گیری خرده بورژوایی، و در حوزه سیاسی از دموکراسی لیبرال و کثرت گرایی سیاسی به نوعی دموکراسی توده ای، تئوکراسی و پوپولیسم، صورت گرفته است. مقاله حاضر می کوشد روند شکل گیری جریان های فکری را در پیوند با رویکردهای اقتصادی و ایجاد جناح های سیاسی و بلوک های قدرت، بررسی نماید (رابطه ایده ها با منافع و مواضع سیاسی) و با توجه به ماهیت گفتمان و گروه ها و جابجایی آنها در هرم قدرت، امکان یا عدم امکان تحقق توسعه و دموکراسی در ایران را مورد ارزیابی قرار دهد.

علم سیاست یک علم بین رشته ای و چهارراهی است ک علوم مختلف در آن به هم می رسند. این ویژگی سبب می شود تا به رغم محافظه کاری علم سیاست، هر تحولی که در سایر رشته های علوم اجتماعی به وجود می آید تاثیر خود را بر این علم بگذارد. نوآوری های علوم سیاسی در نیمه دوم قرن بیستم بیشتر مربوط به دیدگاه هایی می شود که در فلسفه علم و هستی شناسی شکل گرفته اند. هرمنوتیک، نشانه شناسی و جهان ذهن یا imaginaire بحث های بدیع و جالبی را در حوزه علوم سیاسی پدید آورده اند که همراه با تحولاتی که در زمینه های عینی رخ داده است گویی ما را به عصر جدیدی از مطالعه علوم سیاسی رهنمود شده اند.