فصلنامه راهبرد
پیاپی 28 (تابستان 1382)

جهانی شدن یک پدیده تک بعدی نیست، بلکه دارای ابعاد مختلف است و شامل تجارت، سیاست، حقوق، مسایل نظامی و موضوعاتی نظیر محیط زیست، هویت فرهنگی و حتی مسایل ورزشی می‌شود. گرچه در میان ابعاد مختلف جهانی شدن، بارزترین وجه آن مسایل اقتصادی است، اما درعین حال، ابعاد دیگر جهانی‌شدن مثل مسایل اجتماع، سیاسی و فرهنگی حایز اهمیت است.; در میان همه مشخصات جهانی‌شدن، دو وجه آن بسیار متمایز است یکی بحث شبیه‌سازی یا یکسان‌سازی فرهنگی است و دیگری یکسان شدن انتظارات و توقعات مردم به دلیل گردش سریع اطلاعات در سراسر جهان است.;

 سقوط رژیم بعث در عراق و پایان چندین دهه حکومت اقتدارگرای متکی بر آرمان های پان عربی، ظهور نیروها و جریان های سیاسی گوناگون و نقش آنها در آینده عراق و نوع ساختار سیاسی آن را به یکی از عمده ترین موضوعات پس از جنگ تبدیل کرده است. گروه های سیاسی عراق که پس از فروپاشی نظام بعثی فرصت ابراز وجود یافته اند، دربرگیرنده طیف های ایدیولوژیک و سیاسی پراکنده ای هستند که با تاکید بر نوع نظام سیاسی مورد نظر خود، استقرار ثبات سیاسی، دموکراسی و وحدت ملی را در این کشور تحت تاثیر قرار داده اند.;

شکست عراق و ناتوانی ارتش این کشور از رویارویی موثر با نیروهای نظامی آمریکا و انگلیس، اظهارنظرها و تحلیل‌های گوناگونی را به دنبال داشته است. از یک سو، می‌توان از کسانی نام برد که بر تزلزل درونی ارتش عراق و عدم توانایی آن برای رویارویی با ارتش‌های فوق مدرن مهاجم انگشت می‌گذارند و از سوی دیگر عده‌ای هم شکست ارتش عراق را معلول خیانت‌ها و مذاکرات پشت پرده می‌دانند.

هریک از دو جنگ جهانی تاثیر متفاوتی بر روی امپراتوری بریتانیا داشتند. جنگ جهانی اول به رشد امپراتوری بریتانیا کمک کرد. این رشد به دلیل شکست دشمنان بریتانیا در جنگ بود و نیز آنکه سرزمین‌های تحت کنترل آنها به این امپراتوری پیوسنتد، همچنین روابط بریتانیا با سرزمین‌های امپراتوری‌اش امتحان خود را در جنگ پس داد و آن کمکهای بزرگی بودند که ملل امپراتوری در جنگ به بریتانیا ارایه دادند. تنها مستعمرات سفیدپوست دو و نیم میلیون سرباز فرستادند که با پنج میلیون سرباز بریتانیایی دوش به دوش هم در جنگ شرکت داشته باشند.

در حالی که تمامی توجهات معطوف به مرحله بازسازی عراق است، ایالات متحده همچون مراحل دیپلماتیک قبل از جنگ با چالش بزرگ چگونگی تعامل با ماهیت دگرگون شده ناتو روبروست. فرانسه و آلمان -دو متحد قدرتمند آمریکا در ناتو- در این مدت جهانیان را علیه سیاست های بوش که می تواند باعث به خطر افتادن زندگی آمریکایی ها شود، تحریک کردند. این واگرایی در ناتو باعث شد که روسیه -برای اولین بار پس از جنگ سرد- صریحا در مقابل ایالات متحده موضع گیری کند و اکنون نیز که جنگ پایان یافته است، تکرار کشمکش ها بر سر نقش آینده سازمان ملل در عراق را شاهدیم.

 در پرتو جنگ علیه تروریسم که توسط دولت بوش مطرح شده است، تفکرات تازه و چشمگیری درباره استراتژی کلان آمریکا و تجدید ساختار جهان تک قطبی مطرح می شود. این تفکر خواستار یک جانبه گرایی آمریکا و توسل به زور پیشدستانه و حتی پیشگیرانه می باشد. توسل به زور به آسانی میسر می شود اگر مطابق اجماع دولت ها باشد، اما در نهایت نمی بایست به قواعد و هنجارهای جامعه بین المللی محدود شود.

حمله آمریکا به عراق و پیروزی نسبتا سریع، هر چند مبهم، این کشور و نحوه سقوط بغداد، آثار کوتاه مدت و بلندمدت متعددی در منطقه خاورمیانه برجای خواهد گذاشت. بغداد اولین بار به دست مغولها سقوط کرده بود و به همین دلیل در تفکر اعراب دومین سقوط بغداد، آن هم بدون مقاومت قابل توجه، نوعی سرشکستگی برای امت عرب محسوب می شود. بازتاب سقوط بغداد در جهان عرب بسیار ناامیدکننده بود، تا جایی که حتی روشنفکران لیبرال عرب نیز نتوانستند از ابراز احساسات ناسیونالیستی خودداری کنند. علاوه بر این آثار ذهنی، که بی شک در رویکرد آینده اعراب به جهان موثر خواهد بود، حمله آمریکا آثار عینی و استراتژیک متعددی نیز دارد که در مرحله کنونی شاهد بروز تدریجی این آثار هستیم.

مصاحبه با دکتر منوچهر پایور ; به نظر شما، مهم ترین دلایل حمله آمریکا به عراق چیست؟ ; مثل تمامی موارد دیگر، می توان از دیدگاه های مختلف نگاه کرد و بحث کرد. من فکر می کنم مسئله این نیست که آمریکا به دنبال استفاده از منابع نفتی عراق باشد یا صرفا امنیت خود را تامین کند. این موضوع اصالا مطرح نیست. فرضیه من این است که آمریکا برای رسیدن به یک هدف سیاسی عمده این کار را کرده است. حالا این هدف چیست؟ وقتی که دولتی از ابزارهای خشونت آمیز برای رسیدن به یک هدف سیاسی خاص استفاده می کند، می گوییم کار آن دولت سیاسی بوده است.

«ژان کریستین اسماتس»، نخست وزیر آفریقای جنوبی، در ارتباط با مسایل موجود در مورد «جامعه ملل» اعلام کرد: «پرده ها فرو افتاده و کاروان انسانیت بار دیگر به حرکت درآمده است». به نظر می رسد بعد از یک نسل، حرکت گسترده جمعی برای رسیدن به روزی که «قانون» جایگاه بین المللی و ویژه خود را بیابد، همچنان ادامه دارد. در سال 1945، جامعه مذکور جای خود به «ملل متحد» داد و این مقام بلندپایه ای همچون «کوردل هال»، وزیر امور خارجه وقت ایالات متحده، بود که گفت: «[تشکیل ملل متحد] تحقق آرمان بلند انسانیت است». جهان بار دیگر به تکاپو افتاده بود.

پایان یافتن عملیات نظامی آمریکا در عراق و سرنگون سازی رژیم صدام حسین، این امر تا حد زیادی مورد توجه صاحب نظران مسایل خاورمیانه قرار گرفته است که سرنگونی صدام حسین، جدا از همه آثاری که برای خود عراق و دیگر کشورهای منطقه دربر دارد که بسیاری از آنها در آینده مشخص خواهد شد، تاثیر انکارناپذیری نیز بر روند صلح خاورمیانه بر جای خواهد گذارد؛ به گونه ای که حتی احتمال دارد طولانی ترین کشمکش عصر معاصر به نوعی پایان یابد و یا اینکه دست کم در راستای حل شدن آن حرکت کند.

حرکت عظیم و دشمن سوز و استعمارستیزی که مردم عراق با هدایت روحانیت شیعه شروع کرده بود سرانجام در سال 1932 میلادی مطابق با 1311 هجری شمسی به بار نشست و به استقلال این کشور استراتژیک منتهی گردید. از آن سال تا امروز بیش از هفتاد سال می گذرد. در این سال های طولانی حوادث و مصایبی بر مردم عراق رفته است که از عراق و مردم عراق یک تصویر موحش و غیرقابل پیش بینی در تاریخ دیپلماسی معاصر ترسیم گردیده است. تلاش این بحث پیرامون این موضوع است.

خاورمیانه همواره برای مردمانش ناامن و برای جهانیان مشکل زا بوده است، زیرا طی قرن گذشته از لحاظ سیاسی اکثرا گرفتار نظام ها و رژیم های دیکتاتوری بوده و از سایر مناطق در حال توسعه آمریکای لاتین، آسیا و حتی آفریقا عقب مانده است. همچنین از لحاظ اقتصادی، اغلب کشورهای منطقه، بر نفت تکیه کرده اند که از عوامل اصلی اقتصاد بیمار و تنش های اجتماعی آنها می باشد. علاوه بر اینها، مواردی از جمله تصاحب زمین ها، برخوردهای قومی و مذهبی، برنامه های تسلیحاتی، شکاف های شدید درآمدی، به نارسایی ها و مشکلات منطقه افزوده اند.

امروزه در آغاز سده بیست ویکم میلادی، دموکراسی رایج ترین نظام سیاسی است. دموکراسی در آغاز پدیده ای اروپایی بود، اما ایده آن طی چندین قرن گذشته به تدریج در سرزمین های دیگر گسترش یافت. در قرن بیستم نظام های سیاسی تک حزبی، توتالیتر و فاشیستی مدتی استقرار یافتند، ولی به واسطه بحران های مختلف سرانجام جای خود را به اشکالی از حکومت دموکراتیک دادند. البته امروزه نیز دموکراسی با همه پیشرفت هایی که داشته، نظامی عالمگیر نیست و رژیم های اقتدارطلب و یا شبه دموکراتیک در کشورهای گوناگون یافت می شوند.

از لحاظ تاریخی و جغرافیایی، دموکراسی به عنوان یک شیوه حکومتی، ریشه در دوران باستان یونان و روم دارد که در فلسفه سیاسی کلاسیک آن دوران نیز بازتاب یافته و مورد تاملات نظری قرار گرفته است. تا آنجا که از آثار و مناقع معتبر تاریخی برمی آید، دموکراسی بعد از مدتی نضج گیری و شکوفایی در دولت-شهرهای یونان، به ویژه دولت- شهر آتن، دچار معضلاتی شد و رو به افول نهاد و سپس در دوران میانه و با حاکمیت مطلق و بی چون و چرای اولیای کلیسا برشیون مختلف زندگی اروپاییان به کلی از صحنه سیاسی- اجتماعی مغرب زمین کنار گذاشته شد.

تبیین دقیق و شان «فرد»، می تواند بخش مهمی از معضلات درک مفاهیمی مانند «مردم سالاری دینی»، «دین سالاری مردمی» و ترکیب های متنافی الاجزایی (Paradoxical) از این دست را روشن نماید. برای نیل بدین مقصود (فهم چیستی و چالش های مفاهیم ترکیبی مذکور)، می توان این سوال را طرح نمود که در یک گفتمان خاص (منظومه ای از مفاهیم که در مجموع بریک چارچوب فکری دلالت دارند)، مفهوم «فرد چه معنا و مقامی دارد؟ مثلا در محدود گفتمان بنیادگرایانه از اسلام مقصود از فرد کدام است و چنین فردی واجد چه مقام و اعتباری است؟ این سوال را در خصوص گفتمان ها و تعبیر متفاوت و متعددی که از اسلام به عمل آمده، هم می توان مطرح کرد.

از زمان پیدایش اولین نظام های مردم سالاری (دموکراسی) در یونان باستان، حدود بیست و پنچ قرن می گذرد. با این حال از هنگام حاکمیت کوتاه مدت نوعی مردم سالاری مستقیم در آن دوره تا ظهور انواع دیگر آن در عصر جدید بیش از دو هزار سال فاصله وجود دارد. در طول این مدت معنا و مفهوم مردم سالاری مانند بسیاری از مفاهیم سیاسی دیگر نظیر آزادی، برابری و حقوق بشر دچار تحولات بسیاری شده است. البته دموکراسی در مفهوم مدرن آن محصول تحولات فکری و اجتماعی قرون اخیر به ویژه از هنگام پیروزی انقلاب فرانسه است.

آلفرد.ن. وایتهد در بیانی مشهور آورده است که تمامی فلسفه غرب جز حاشیه ای بر افکار افلاطون نیست. این سخن را می توان در مصادیق جزیی تری نیز گسترش داد. همه تیوری های جدید در بنیاد خود، جز توضیح، تطبیق و گسترش اندیشه های متفکرانی چون مارکس، وبر، دوتوکویل و ماکیاول نیست. به ویژه در باب انقلاب، دانشجویی که تاریخ اندیشه های کلاسیک و متاخر را مطالعه می کند، احتمالا در برابر این پرسش که فی حد ذاته، کدام نوع از آن اندیشه ها مایه ورتر و قویم تر است دچار زحمت نشده و می تواند داوری قاطعی را صورت دهد؛ داوری ای بالاتر از اینکه بگوید: «عنای نظری تیوری های کلاسیک با تیوری های جدید رقابت می کند».

مسئله دموکراسی در بعد نظری -اندیشه ای و نیز در بعد عملی در میان بشر، امر بدیعی نیست و موضوعی با قدمت است، اما در قرون اخیر نظام سیاسی مبتنی بر دموکراسی به قدری اهمیت و مشروعیت یافته که به راحتی توان مقابله با آن نیست. از این روست که حتی دیکتاتورترین نظام های عالم نیز مدعی نوعی دموکراسی اند. در چنین فضایی ملت ایران در دهه های اخیر طی انقلاب اسلامی درصدد تاسیس حکومت دینی درآمد و با این پرسش اساسی مواجه شد که آیا دموکراسی با دین سازگار است یا خیر.

بحث درباره نقش مردم در حکومت و نیز مفهوم دموکراسی بیش از یک قرن است که به طور جدی وارد ادبیات سیاسی کشور ما شده است. به لحاظ زمانی، علمای شیعی از زمان نهضت مشروطیت به بعد، این مباحث را مورد توجه قرار دادند و به نظریه پردازی، با نگاه دینی، پرداختند که کسانی چون آخوند خراسانی، میرزای نایینی، شیخ فضل الله نوری و امام خمینی در این زمینه نامبردارند. به عنوان نخستین سوال از جنابعالی می پرسیم که متفکران شیعی در یک قرن اخیر چه برداشتی از مفهوم دموکراسی داشته اند؟ ; در پاسخ به این سوال لازم می دانم ابتدا دو مقده را ذکر کنم. مقدمه اول اینکه دموکراسی از جمله واژه های سیاسی است که در طول زمان، از لحاظ مفهومی، دستخوش تغییر بسیار شده است و اجماع نظری درباره معنای آن وجود ندارد. سرنوشت این مفهوم مانند بسیاری دیگر از مفاهیم و واژه های سیاسی نظیر امنیت، آزادی و انقلاب است که برداشت امروز ما از آنها غیر از برداشت گذشتگان ماست.

شوراهای اسلامی شهر و روستا نشانگر توزیع قدرت در جامعه مردم سالار دینی ایران است و شکل گیری آنها با چنین گستردگی و اهمیتی در تاریخ این مملکت سابقه ندارد. با این حال این نهاد نو پای مردمی چه در درون و چه در برون با آسیب هایی مواجه است که بایستی با سعه صدر، حوصله، تدبیر و محاسبات علمی به رفع آنها پرداخت تا مدیریت شورایی که ریشه در تعالیم دینی ما دارد به تدریج جا بیفتد و نهادینه شود و مردم متدین ما بتوانند از آثار و برکات آن بهره مند شوند. نوشتار حاضر با این هدف به رشته تحریر درآمده است که بتواند گامی ولو ناچیز در راستای کمک به مدیریت شورایی بردارد.

هدف از ارایه این مبحث، درک نوع نگرش غرب در قالب ایالات متحده، اتحادیه اروپا و نهادهای امنیتی وابسته همچون ناتو، سازمان امنیت و همکاری و پیامدهای حضور موثر آنها بر ژیوپلتیک منطقه و ملاحظات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. در این رابطه مسایلی همچون عضویت آذربایجان و ارمنستان در شورای اروپا، عضویت دو کشور مزبور در طرح مشارکت برای صلح ناتو و همجواری ایران با این سازمان مهم فرامنطقه ای، نقش کمیسیون اروپا به عنوان بازوی اجرایی اتحادیه اروپا به ویژه در مسایل نفت و انرژی، بررسی ژیوپلتیک منطقه و در نهایت نقش و دیدگاه قدرت های بزرگ منطقه ای (ایران) و فرامنطقه ای (آمریکا و اروپا) مورد بررسی قرار می گیرد.

اکنون قریب پنجاه و دو سال از ملی شدن صنعت نفت ایران می گذرد. در طول این سال ها جریان ملی شدن صنعت نفت و وقایع تاریخی متعاقب آن بارها بررسی و آراء و عقاید گوناگونی درباره آن مطرح شده است. قسمت بزرگی از این آراء و پژوهش هایی که جریان ملی شدن صنعت نفت و نخست وزیری دکتر مصدق را بررسی کرده اند چنان به علایق و احساسات نویسندگان، اغراض سیاسی و اعتقادی و سطحی نگری دچارند که فضای بحث و نقد منصفانه را در این زمینه تنگ کرده اند.

در عبارتی از مقاله خود با عنوان «درباره ذات حقیقت». هایدگر حقیقت را چنین توصیف می کند: «ذات حقیقت آزادی است». این عبارت تا حدود زیادی غیرمنتظره و به لحاظ عصبی تحریک کننده است. هایدگر نمی خواهد این عبارت ساده و پیش پا افتاده را بیان کند که «آزادی حقیقت است». به این معنا که آزادی واقعیتی غیرقابل انکار است و باید وجود آن به منزله یک حقیقت یا واقعیت به رسمیت شناخت، بلکه وی از رابطه ذات حقیقت با آزادی سخن می گوید و صراحتا اعلام می دارد که حقیقت در ذات خویش همان آزادی است. اما این سخن به چه معناست؟

در طول یک دهه گذشته، نهضت پدیدارشناسانه در میان فلاسفه جوان تر آلمانی، دامن گستر بوده است. با توجه به جایگاهی که فلسفه ورزی آلمانی در جریان عمومی فلسفه قاره ای عهده دار است، بنابراین می توان اقبال به پدیدارشناسی و بازخوانی آن را عهده دار سهمی از پویندگی فلسفه قاره ای تلفی نمود. درست است که در طول همین دهه، فلسفه زندگی دیلتای، تحرکی تازه یافت و قدری بر رویکردهای پدیدارشناسی اولیه سایه افکند، با این حال، باید پذیرفت این تحرک تازه نیز بر همان نطعی، نقش می کشد که پدیدارشناسی؛ اگرچه هرکدام، سر خویش گرفته و پویه خویش می پویند.

حجم رو به رشد آثار علمی گواه این است که جهانی شدن موجب تضعیف امنیت ملی دولت شده است، در نتیجه برخی بر این باورند که وقتی امنیت ملی سنگ بنا و عامل منطقی موجودیت دولت ملی به حساب آید، دیگر دولت ملی معنای خود را از دست می دهد. این رویکردها نتیجه مطالعات تاریخی-جامعه شناختی تشکیل دولت بوده و تاکید می کنند که در نظام نوین جهان، دولت ها قدرت خود را به طرزی گسترده مرهون جنگ و جنگ افروزیند.;

امروزه مباحث اندیشه ای و فلسفی از اقبال عمومی بیشتری در جامعه ما برخوردار شده است. علت این توجه چیست؟ آیا نباید این نظر «ادموند برک» را زمانی که ادعا می کند، عطش حریصانه برای نظریات سیاسی نشانه این است که جامعه به وضع بدی اداره می شود، جدی گرفت؟ او می نویسد: «توده مردم وقتی خوشحال اند به نظریات سیاسی اشتیاقی ندارند و حس کنجکاوی نسبت به آن نیز نشان نمی دهند. در واقع اگر مردم یک جامعه، یا رغبت به نظریات سیاسی توجه کنند، معنی اش این است که جامعه بیمار است».

هرچند ویژگی های گوناگون و پرشماری را می توان برای جهان معاصر شناسایی کرد، بی گمان ارتباطات و اطلاعات محوری یکی از ویژگی های برجسته آن به شمار می آید. امروزه پیشرفت و گسترش پرشتاب فن آوری ها هیچ مقاومتی را برنمی تابد و هزینه زمانی لازم برای برقراری ارتباط به نحو غیرقابل تصور کاهش می یابد. به نظر می رسد در این هماوردی، زمان چاره ای جز تسلیم محض ندارد و به قول هاروی، «نابودی» آن گریزناپذیر است. برای فضا هم سرنوشت مشابهی رقم می خورد و به نحو بی سابقه ای فشرده و کوچک می شود.

«دین چیست» عنوان کتابی از رابرت کراوفورد، استاد دین شناسی دانشگاه آزاد انگلیس، است. او در انگلیس، ایرلند، نیجریه و آفریقای جنوبی تدریس کرده و پیش از این، کتاب «مثلث خدا، انسان و جهان» از او منتشر شده است. جهان ما جهانی آکنده از افراد و گروه هایی با عقاید و آرای مختلف است. همین تفاوت و گاه تضاد در اعتقادات، هر از گاهی موجب به وجود آمدن درگیری ها و جنگ های خانمان سوز می شود. اگر افراد با عقاید مختلف بتوانند از افکار یکدیگر بیشتر مطلع شوند، شاید بتوان از دامنه نزاع کاست. اثر کراوفورد تلاشی برای بهبود این درک متقابل میان پیروان سنن دینی مختلف است، اما سخن گفتن از درک متقابل بین سنن دینی بدون حصول یک شناخت مکفی از دین ممکن نیست.