نشریه رهیافت
پیاپی 39 (بهار و تابستان 1386)

در این مقاله، برخی از آموزه های نظری و علمی در خصوص آینده نگری مورد تاکید قرار گرفته است که می توان آنها را برای سامان بخشیدن بیشتر به فعالیت های آینده اندیشی در ایران بکار گرفت. در این راستا طرح های مرتبط با آینده نگری در برخی از کشورهای پیشرفته برای نمونه و آشنایی با چهارچوب های کلی مورد استفاده توسط آنان ارائه شده است. در پیگیری این هدف پس از ذکر مقدمه ای موجز در خصوص چیستی آینده اندیشی و زیر مجموعه های وابسته به آن نظیر آینده نگاری، آینده نگری، و آینده گزینی به پاره ای از جنبه های روشن شناسی مربوط به این حوزه معرفتی اشاره شده و آنگاه تجربه آینده نگاری در دوکشور غربی در سالهای اخیر و تجارب قابل توجه و بررسی به منظور پیاده سازی در ایران مورد بحث قرار می گیرد.

دولت الکترونیکی حاصل استفاده از فناوری اطلاعات و مدیریت فناوری اطلاعات (ICT) است که با پیاده کردن در سطح دولت، از نظر کارآیی و اثر بخشی سیستم های دولتی و نحوه خدمات رسانی تغیرات شگرف تجارتی ایجاد می شود که رضایت مردمی را در سطح وسیعی به دنبال خواهد داشت. با توجه به تحولات اخیر در سطح جهان یکی از بخش هایی که تحت تاثیر تحولات جهانی قرار گرفته است، بخش عمومی و سازمان های دولتی می باشند. این تغیرات و اقدامات منجر به نوع جدیدی از روابط میان کشورها و ملت ها و تبدیل آن از حالت سنتی به دیجیتالی خواهد شد و در نتیجه ایران نیز باید با این تغیرات همگام و همراه شود و برنامه های توسعه پنجساله چهارم و چشم انداز بیست ساله را مورد توجه قرار داده تا در فهرست کشورهای پیشرفته قرار گیرد. به عبارت دیگر، دو ضرورت مهم داخلی (دسترسی به اهداف دولت الکترونیکی) و اهداف خارجی (برقراری نظام ارتباطات و فعالیت های اجتماعی بر اساس پردازش و انتقال اطلاعات تا سال 2010) جهت تاثیر عوامل مؤثر بر توسعه زیر ساختها و استقرار دولت الکترونیکی در ایران وجود دارد که می باید زیر ساخت های اساسی آن در کشور فراهم گردد. در این مقاله، ضرورت و اهممیت موضوع و بررسی تعامل دولت الکترونیک با شهروندان و وظایف دولت در جهت فراهم آوردن بسترهای مناسب در عصر اطلاعات و ارتباطات و افزایش توان علمی در میان طبقات مردم و تسهیل درخواست ها و پاسخگویی بموقع آنها در کمترین زمان تشریح می گردد.

کتابهای الکترونیکی مهم ترین وجه نشر الکترونیکی است و روز به روز بر اهمیت و حضور آن در محیط علمی و عمومی افزوده می شود از این رو برنامه ریزی مناسب برای ایجاد و بهره برداری از این محصولات جدید، بسیار ضروری به نظر می رسد. در این مقاله به مساله کتاب اکترونیکی از چند جنبه ی اساسی پرداخته خواهد شد. ابتدا کتاب الکترونیکی و تعریف آن و در ادامه مباحثی چون سخت افزار و نرم افزار خواننده کتاب الکترونیکی و سرانجام مزایای استفاده از کتاب الکترونیکی، مورد بحث قرار می گیرد.

در این مقاله، وضعیت ثبت اختراع در کشور، سازمان جهانی مالکیت فکری و ادارت سه گانه آمریکا، اروپا و ژاپن بررسی و آمار ثبت اختراع در دنیا به سه صورت ملی(داخلی) منطقه ای (مانندEPO) بین المللی (WIPO) است. دو نوع نظام ثبت اختراع اعلامی و بررسی ماهوی در دنیا وجود دارد. اکنون ثبت اختراع در ایران توسط اداره کل مالکیت صنعتی و به صورت اعلامی انجام می گیرد. داده ها حاکی از آن است که تعداد اختراعات ثبت شده در کشور در داخل و در سطح بین الملل در مقایسه با کشورهای پیشرفته بسیار کم است; ولی تعداد ثبت اختراعات در داخل، از رشد قابل توجهی برخوردار است. بیشترین تعداد ثبت اختراعات در سطح بین الملل در بین گروهای فناوری و نیز، در رشته فیزیک است.

نمایه سازی اطلاعات در ابعاد مختلف به ویژه نمایه سازی مستندات علمی امروزه ضرورتی اجتناب ناپذیر است. زیرا دستیابی سریع به اطلاعات علمی جهان تنها از طریق نمایه سازی و بهره گیری از فناوری اطلاعات مقدور می باشد. در نمایه کردن مستندات علمی، نویسندگان اولین کسانی هستند که باید اصول نگارش و همگرائی را در اتنخاب واژه های کلیدی، اسامی، عناوین وآدرسها رعایت نمایند تا نمایه سازی به طور صحیح انجام پذیرد. بانمایه سازی صحیح است که دستیابی دقیق به سوابق علمی موضوعات، افراد، مؤسسات علمی و پژوهشی، شهرها، کشورها و رشته های مختلف و غیره میسر شده و رتبه بندی واقعی مراکز آموزشی و پژوهشی در سطوح منطقه ای، ملی و جهانی تعین می گردد. به دلیل عدم آشنایی برخی از نویسندگان با نام صحیح دانشگاه ها و مراکز متبوع خود نمایه نشده است. به گونه ای که این واگرائی وعدم وحدت رویه در ثبت نام مراکز آموزشی و پژوهشی به زبان های فارسی و به ویژه انگلیسی، جایگاه واقعی خود را احراز نکرده اند. لذا در این نوشتار برخی از موارد تاثیر گذار در نمایه سازی مطرح وراهکارهای راهبردی و عملیاتی جهت رفع معضل واگرایی مستندات علمی ارائه شده است.

پژوهشگران در آغاز راه، پژوهش های دیگران را پیگیری می کنند و با اطلاع از نتایج کار گذشتگان موضوع جدیدی را بیابند و مورد تحقیق قرار دهند. به علاوه یک محقق همواره مایل است تاثیر کار خود را بر پژوهش های بعدی پیگیری نماید. طی سالیان گذشته این پیگیری تنها از طریق نمایه های استنادی وبگاه علوم (wos) که مؤسسه اطلاعات علمی ISI منتشر می کرده امکان پذیر بود و ارزشیابی آثار پژوهشی و نیز پژوهشگران در همین دوره پنجاه ساله بیشتر،به کمک شاخص"عامل تاثیر'' (IF) مجلات از طریق JCR انجام می گرفته است. در این مطالعه ضمن بررسی نقاط قوت و ضعف این شاخص به معرفی شاخص های جدیدی که در حال حاضر در تعدادی از کشورها مورد استفاده قرار می گیرند مانند نمایه هیرش HI (که به وبگاه علوم و اسکوپوس راه یافته است) و عامل کراون CF اشاره می شود. پس از آن به معرفی دو پایگاه دیگر مدعی تحلیل استنادی یعنی اسکوپوس و گوگل اسکولار (GS) و مقایسه آن با وبگاه علوم می پردازد. با اضافه کردن ضریب های کیفی در کنار عامل تاثیر می توان کیفیت ارزشیابی پژوهش در کشور را ارتقاء بخشید. مطلوب است پژوهشگران ایران به دو پایگاه مهم وبگاه علوم، اسکوپوس در کنار گوگل اسکولار (به صورت رایگان) دسترسی داشته باشند.

شبکه بین المللی برای دسترسی به انتشارات علمی مؤسسه خیریه ای است که در راستای فراهم نمودن امکان دسترسی به دانش و اطلاعات علمی به صورت رایگان برای تمامی کشورها (بویژه کشورهای در حال توسعه) تلاش می کند. این مؤسسه بخشی از شورای بین المللی علم است که از طریق برقراری ارتباط و همکاری با سازمانها و شبکه های مختلف در سراسر جهان، در تلاش است تعاملات و همکاری های بین المللی را با بخش های علوم، تحقیقات، بهداشت و آموزش کشورهای در حال توسعه تقویت کند. حمایت از تولید علم و انتشارات بومی در کشور های در حال توسعه و نیز پرورش مهارتهای مدیریتی استفاده از اطلاعات در این کشورها از دیگر اهداف این مؤسسه به شمار می ایند. مهمترین برنامه این مؤسسه " پری'' (PERI) نام دارد که در قسمت های بعدی به آن اشاره می شود. هدف این برنامه، مذاکره با سازمانها و ناشرین مختلف است تا این نهاد کتب و مقالات و مواد علمی خود را با هزینه اندک و یا به صورت رایگان در اختیار محققین کشورهای در حال توسعه قرار دهند.

بنیاد نو آوری کانادا به طور مستقل توسط دولت کاانادا برای تقویت تواناییو ظرفیت دانشگاه ها، کالج ها، بیمارستانهای پژوهشی و مؤسسات پژوهشی خصوصی با هدف توسعه و تکمیل فناوری و تحقیقات جهانی لیجاد شده است. در این نوشتار برنامه ها، بودجه های متنوع پژوهشی، سرمایه گذاری ها این بنیاد و منافع اقتصادی ملموس در کانادا فراهم نموده است. از جمله فعالیت های چشمگیر این بنیاد، ایجاد شرایط لازم برای رشد بلند مدت اقتصادی شامل ایجاد داد و ستدهای ریسک پذیر و تجاری کردن اکتشافات، همچنین بهبود بهداشت، ارتقا کیفیت محیط زیست و ارتقای سلامت عمومی می باشد. رسیدن به چنین نتایج مطلوب، به علت تخصیص بودجه های متنوع و به موقع در مورد توسعه و تکامل تحقیقاتی حمایت از نو آوری ها و دادو ستد های ریسک پذیر در سطح بین المللی و ایجاد زمینه های لازم برای دسترسی به تسهیلات بین المللی بوده است.

آکادمی علوم جهان اسلام به منظور ارتقاء جنبه های مختلف علوم و فنآوری در جهان اسلام و ارتقاء سطح علمی کشورهای اسلامی در سال 1986 به پیشنهاد سازمان کنفرانس اسلامی بنیان نهاده شد.
برگزاری کنفرانس های بین المللی، ایجاد زمینه فعالیت های مشترک با نهادهای دولتی و غیر دولتی در سطح جهانی، اعطاء جوایز و انتشار نشریات و کتب علمی از فعالیت های این آکادمی است. همچنین آکادمی سعی دارد بواسطه تعریف پروژه های علمی و فنآوری مشترک زمینه همکاری های بین کشورهای مختلف را ایجاد کرده و با شناسایی مشکلات کشورهای اسلامی، جهان اسلام را در جهت رفع این معضلات متحد کند. کشورهای ایران، ترکیه، تونس، سنگال، سودان، کویت، مالزی، پاکستان، اردن، مراکش و اندونزی از اعضای آکادمی جهان اسلامی می باشند.

جایزه بین المللی کیلبی به عنوان یک بنیاد غیر دولتی در سال 1990 توسط جمعی از دانشمندان مستقل در تگزاس امریکا بناینگذاری شد و به افتخار مخترع برجسته، جک کیلبی به این نام خوانده شد. این جایزه فاقد ارزش مادی است و در واقع هدف عمده آن شناسایی و تقدیر از افرادی است که از طریق علم، تکنولوژی، ابداع، اختراع و آموزش خدمات قابل توجهی به جامعه بشری ارائه کرده اند. همچنین این مؤسسه با معرفی این افراد به عنوان الگو به دانش آموزان مستعد و ایجاد ارتباط بین آنان در جهت هدایت نسل آینده به سوی علم و تکنولوژی گام برمی دارد. در عین حال با شناسایی این افراد آنان رابه رهبران سیاسی جهان معرفی می کند تا ازهمکاری های آنان در جهت حل مسائل مهم انسانی و بشری استفاده شود.

بنیاد ملی علوم سوییس یکی از مهمترین سازمان های سیاست گذاری علمی و حمایت از فعالیت های پژوهشی در این کشور است. این بنیاد در سال 1952 تاسیس شده و از لحاظ مالی وابسته به دولت فدرال سوییس است. این بنیادازطریق سرمایه گذاری ها و کمک های مالی مختلف درراستای فراهم کردن اعتبارات مالی برای پروژه های تحقیقاتی گوناگون و فراهم کردن تسهیلات مالیبرای استعدادهای علمی جوان گام برمی دارد. ایجاد همکاری های بین المللی مطلوب و انجام طرح های مشخص ملی برای حل مشکلات علمی و تقویت ساختارهای تحقیقاتی در کشور از دیگر برنامه های این بنیاد محسوب می شود.