نشریه پژوهش و نگارش کتب دانشگاهی
سال سیزدهم شماره 1 (پیاپی 19، پاییز 1387)

از آنجا که معیارهای جامع و استانداردی در ارزیابی کتابهای درسی وجود ندارد، هدف پژوهش حاضر تهیه چک لیست ارزیابی کتاب درسی می باشد که بتواند حتی الامکان تمام جنبه ها را دربرگیرد. در این پژوهش، متون تخصصی و چک لیستهای موجود، بررسی شد. علاوه بر آن، نظرهای مؤلفان برتر و صاحب نظران برنامه درسی و همچنین دانشجویان درباره معیارهای کتاب درسی مطلوب بررسی شد و بر اساس آنها معیارهای ارزیابی کتابهای درسی استخراج گردید. این معیارها در 5 حیطه ظاهری، نگارشی، ساختاری، محتوایی و روان شناختی دسته بندی و در قالب یک چک لیست ارائه شده است. برای کاربردی کردن چک لیست، ابزار تهیه شده، برای ارزیابی سه کتاب درسی رشته علوم تربیتی استفاده شد.

مقاله حاضر روند شکل گیری کتب درسی بلاغت را در قلمرو فرهنگ اسلامی بررسی می کند. نویسنده کوشیده است نشان دهد دیدگاه های بلاغی عبدالقاهر جرجانی چگونه در کتاب نهایه الایجاز فی درایه الاعجاز امام فخر رازی فصل بندی و تبویب می شود و از آن طریق به مفتاح العلوم سکاکی خوارزمی راه می یابد. شروح و تلخیصات مفتاح العلوم مبنای نگارش کتب درسی بلاغت قرار می گیرد و ده ها کتاب و رساله نگاشته می شود.

در این مقاله ابتدا برخی از مسائل نظری، و سپس برخی از پژوهشهای جدید مربوط به کتاب درسی مطرح می شود. از جمله عواملی که در نگرش منفی به کتاب درسی و جبهه گیری علیه آن نقش دارند عبارت اند از: جایگاه نازل کتاب درسی در ژانر ادبی، مبهم بودن تعریف کتاب درسی؛ وجود نگرش سنتی رمانتیک به جایگاه مؤلف؛ عدم بی طرفی کتاب درسی به مسائل ایدئولوژیک، تاریخی و فرهنگی؛ تبعیت کتاب درسی از انگاره «دریافت دانش و مصرف منفعلانه آن» که مغایر تفکر خلاقانه است؛ کم اهمیت دادن به یادگیرنده؛ محدود کردن دانش به مطالب موجود در متن کتاب؛ محدود کردن اهداف یادگیری به پاسخ دادن به سؤالات امتحان.
ایسیت با معرفی سه انگاره از 1) رابرت دارنتون (در باب کثرت دست اندرکاران تولید کتاب)، 2) آدرین جونز (در باب نقش نویسنده)، 3) راجر شارتیه (در باب تعامل عناصر متعدد در فرایند معناسازی)، وارد بحث پژوهش در زمینه کتاب درسی می شود و عدم دسترسی آسان به منابع موجود در این زمینه را جزء مشکلات مهم این کار برمی شمرد. وی در آخر، نشریات و گروه های پژوهشی عمده مرتبط با مطالعه کتاب درسی را معرفی می کند.

این پژوهش با هدف تحلیل محتوایی متون «انگلیسی برای دانشجویان کتابداری و اطلاع رسانی» برای ارزیابی میزان پوشش سرفصل دروس تخصصی دوره کارشناسی رشته علوم کتابداری و اطلاع رسانی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی، انجام گرفته است و در کنار این هدف اصلی، میزان پوشش موضوعی و میزان پوشش واژگانی دروس تخصصی این رشته نیز بررسی شده است. این پژوهش به روش پیمایشی این متون را بررسی و تحلیل محتوایی کرده و به این نتیجه رسیده است که متون فوق توانسته است 65 درصد کل سرفصل دروس تخصصی را پوشش دهد. همچنین این متون توانسته است دروس تخصصی را 82 درصد پوشش موضوعی و 74 درصد پوشش واژگانی دهد. پژوهشگر در پایان با اشاره به ضعف این متون در عدم پوشش مباحث دروس اختیاری و عدم تعادل پوشش بین دروس مختلف، پیشنهاد می کند که نخست، این متون با توجه به الگوی جدید تدوین متون ESP سازمان سمت بازنگری شود و دوم، در ویرایش این متون علاوه بر تمامی دروس این رشته، به مباحث نوین این علم نیز، توجه بیشتری شود.

سخن ربایی را می توان اساسا به دو نوع تقسیم کرد: ناآگاهانه و از روی عادت فرهنگی و آگاهانه و از روی قصد. تلقی از مالکیت در جوامع متفاوت است. در برخی از جوامع، مالکیت صرفا از نوع مادی است و هنوز تلقی شفافی از مالکیت معنوی در ذهن افراد شکل نگرفته است. شکلها و انواع سرقت متفاوت است، اما شگردهایی نیز برای ردیابی سرقتهای ادبی ظریف نیز وجود دارد. تغییر کلمه، تغییر نحوی، سرقت در تالیف و ترجمه، ترجمه مکرر و انواع دیگر تغییرات کلامی از جمله سخن ربایی های رایج اند.

رشته اداره دولت و حکومت (مدیریت دولتی)، رشته ای است که در حوزه بینابینی بسیاری از رشته های علمی مطالعه می شود؛ به نحوی که پی در پی در معرض تغییر، تحول و تکامل قرار دارد؛ قابل تامل است که هر گونه تغییر و تحول در مبانی زیربنایی یکی از رشته های علمی مرتبط با آن، ممکن است به تجدید نظر اساسی در چهارچوبهای نظری و بنیانی این رشته علمی منجر گردد؛ بنابراین مطالعه اداره دولت و حکومت یا مدیریت دولتی، به حوزه وسیعی از مطالعات علوم سیاسی، علوم اقتصادی، جامعه شناسی، حقوق، روان شناسی، و سایر علوم اجتماعی و حوزه های مشترک در مرزهای علوم مذکور مرتبط می شود.

کتاب درسی مهم ترین عامل در فرایند آموزش تلقی می گردد؛ از این رو در مسیر تحولات جدید در برنامه های آموزشی رشته فلسفه و حکمت اسلامی، دو واحد درسی با عنوان «متون فلسفی عربی جدید» گنجانده شده است. کتاب مختارات من نصوص الفلسفه الحدیثه (تالیف دکتر سحر کاوندی و دکتر محسن جاهد) به منظور تسهیل در آموزش دو واحد مذکور با ویژگی ها و مشخصات اساسی ذیل تدوین گشته است:1. برخورداری از موضوعات متنوع در حوزه های معرفت شناسی، متافیزیک، فلسفه اخلاق و تاریخ فلسفه اسلامی و غرب و غیره.
2. گزیده متونی به قلم نویسندگان برجسته عرب زبان.
3. استخراج مصطلحات فلسفی و ارائه معادل فارسی و انگلیسی آن.
4. استخراج مفردات هر متن و ترجمه آنها به زبان فارسی.
5. ارائه تمرین مختلف و متناسب با متن.