نشریه مطالعات تاریخی قرآن و حدیث
سال هشتم شماره 1 (پیاپی 22، بهار 1379)

خدای تعالی برای حل تمام مشکلات زندگی در قرآن کریم راهنمایی هایی را معمول کرده است. از آن جمله ویژیگی های یک شهر اسلامی را به لحاظ معماری و شهرسازی نمایانده است. در این مقاله سعی شده است، این ویژگی ها از آیات قرآن استخراج و معرفی شود. عناوینی که در آن ها مورد بحث قرار گرفته است، عبارت است از: اصول و ارزش ها، صفات فعل الهی، طبیعت و عناصر طبیعی، تنظیم روابط اجتماعی، صفات محیط مصنوع، عناصر شهری و معماری.

این مقاله در صدد تبیین مبانی و زیر ساخت های کلان روش شناسی علوم قرآنی است که در چهار محور به بحث و برررسی فشرده درباره آن می پردازد: هویت شناسی علوم قرآنی، جایگاه روش شناسی علوم قرآنی، روش شناسی علوم قرآنی در پرتو نگرش شناسی و تمایز و تشابه روش های علوم قرآنی. نخست، مفهوم علوم قرآنی در فرهنگ کلاسیک مطرح می شود و سه علم مورد تعریف و شناسایی قرار می گیرد: فلسفه علوم قرآنی، فلسفه قرآن شناسی و علم تفسیر.

عشق رابطه ای قلبی میان دو موجود است که چون به نحو اتم بر قرار شود، عاشق را در معشوق فانی می سازد و در قرآن اگر چه لفظ عشق نیامده، ولی از معنای آن با الفاظ دیگر مانند حب و ود سخن رفته است. از لوازم عشق آن است که عاشق را تابع و تسلیم اراده و فرمان معشوق می گرداند؛ به طوری که جز وصل به او کسب خشنودی او هیچ هم و غمی ندارد.

علامه شعرانی تعلیقات فراوانی بر کتب دینی نظیر تفسیر ابوالفتوح و منهج الصادقین نوشته است. در لابلای این تعلیقات نظریات نادری در زمینه جمع و نگارش قران و نظم و ترتیب آیات و سوره های آن اظهار کرده است. حاصل نظریات او این است که نزول دفعی قرآن بر فرشته وحی و نزول تدریجی آیات بر قلب پیامبر اسلام بوده است و آن حضرت چنان قرآن را در حافظه داشت که هیچگاه فراموش نمی کرد یا در خواندنش به اشتباه نمی افتاد.

فهم کتاب الهی می طلبد که زبان آن را بشناسیم. درباره زبان قرآن اختلاف نظر وجود دارد: زبان قرآن را برخی علمی و ادبی و برخی رمزی و برخی دیگر عرفی دانسته اند؛ اما هیچ یک از آنها درست به نظر نمی رسد؛ زیرا قرآن برای همه انسانها و همه زبانها آمده است؛ حال آنکه زبان علم و ادب و رمز به گروه خاصی تعلق دارد. زبان عرف نیز از مسامحه و مبالغه خالی نیست.

در بسیاری از آیات قرآن «سمع» بر «بصر» مقدم شده و در پاره ای از ایات و روایات سمع به معنای فهم آمده است. این نکات حاکیاز برتری سمع بر بصر و نقش ممتاز آن در فهم و یادگیری است. یادگیری قرآن به طریق سمعی از دیرباز در میان صحابه و طبقات بعدی تا کنون کمابیش رواج دارد. برخی از مهمترین امتیازات این روش بر روخوانی فراگیری آن در عموم مردم اعم از کودک و جوان و پیر، و با سواد و بی سواد و نیز سهولت یادگیری و پایداری آن است. نتایج پژوهش ها نیز همین نکات را تایید می کند.