نشریه مطالعات تاریخی قرآن و حدیث
سال دوازدهم شماره 1 (پیاپی 37، بهار و تابستان 1385)

یکی از تفسیرهای اجتهادی، تفسیر علمی است که گسترش آن از رویکردهای جدید در مباحث تفسیری است. از نگاه چنین مفسرانی، قرآن متعرض نکات علمی – تجربی شده است که با گذشت زمان و پیشرفت علوم تجربی، بیشتر روشن می شوند. زیرا قرآن در 1400 سال پیش به مسائل مهم علمی درباره زمین، آسمان، انسان، خلقت، خورشید، ستارگان، گیاهان و حیوانات پرداخته است.
در تفسیرهای علمی، برخی سعی بر تطبیق نظریه های علمی خود بر قرآن کرده اند و برخی هم در مقابل، از علوم موجود تجربی، در فهم و تفسیر آیات بهره جسته اند. مفسران چنین گرایشی از نظریه های دانشمندان در تفسیر آیات بهره برده و قرآن را کتابی می دانند که از جمله اعجازهای آن، دربردارنده بودن آیات علمی است.
در این مقاله سعی شده است ضمن اشاره به تاریخچه و پیشینه بحث به انگیزه ها و زمینه های پیدایی روش تفسیر علمی پرداخته و سپس شیوه های مختلف تفسیر علمی را بیان نمائیم و در پایان با ارائه یک شناسه کامل از تفسیر علمی غیر معتبر، به نمونه هایی از آن اشاره می کنیم. امید که جویندگان علم را سودمند آید.

عمده عوامل انحراف در زمینه تفسیر قرآن از سه ناحیه ناشی می شود:عدم آشنایی با موضوع و متن قرآن، عدم آشنایی با موقعیت نزول قرآن و شخصیت مفسر. اموری چون تعارضات ظاهری آیات، برداشتهای نادرست. منابع استنادی، باورهای اعتقادی و جهت گیری های عصری و شیوه های پردازشی و سعی در تطبیق قرآن با سلیقه ها و افکار شخصی و مرعوب شدن از اندیشه های معاصر و عدم شایستگی و توانائی مفسر از عوامل انحراف در زمینه تفسیر قرآن محسوب شده اند. شرح این مطالب را در این مقاله مطالعه کنید.

این مقاله، به بررسی و نقد برداشت های علمی فخر رازی در کتاب پر آوازه «مفاتیح الغیب»، مشهور به «التفسیر الکبیر» می پردازد. نگرش وی به آیات علمی قرآن و چگونگی ارتباط آنها با علوم و معارف بشری مورد توجه مطالب آغازین است. سپس نمونه هایی از برداشت های علمی از آیات، که امروزه نادرستی آنها بر ما بدیهی و روشن می نماید، گزارش شده است. استدلال های فراوان وی بر سکون زمین، عدم ارتباط پیدایش برق با پدیده باد و به هم خوردن ابرها، شکافتن دانه و رویش گیاه و ریشه فارغ از سیر طبیعی و فیزیولوژی گیاهی عناوین این گزارش است. فهم درست و از مسطح نبودن زمین، و علت شش ضلعی بودن لانه زنبور عسل، گزارش بعدی نوشتار است. در خاتمه نتیجه گیری آمده، و در زمینه بایسته های رویکرد جوامع مسلمان به آیات علمی قرآن یک طرح علمی ارائه شده است؛ که مهمترین ارمغان آن، بازگشت به دوران شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی است تا در سایه فهم درست از قرآن، ضرورت روی آوردن مسلمانان به دانش بشری و فناوری جدید رخ بنماید.

از جمله مسایل مورد بحث در حوزه حدیث پژوهی شیعی، «اصول اربعمائه» یا اصلهای چهارصدگانه است. اگر چه در اصل این قضیه میان علمای امامیه اختلاف نظر وجود ندارد و تقریبا همه حدیث پژوهان شیعه بر آن اتفاق نظر دارند؛ اما در اینکه معنای اصل چیست و تعداد این اصول چه اندازه است و آغاز نگارش آن به چه دورانی می رسد و چه فرقی میان اصل با کتاب و مصنف است، اختلاف نظر پدید آمده است. آنچه در مجال کنونی مورد بحث قرار گرفته، بررسی جوانب مختلف این موضوع است که با تکیه بر منابع متعدد، سعی شده است تصویر روشنی از آن به دست دهد. ضمن آنکه در مباحث پایانی به دیدگاه امام خمینی(ره) در این باره نیز اشاره شد تا علاوه بر طرح دیدگاه متقدمان، به جایگاه این بحث در اندیشه متاخران نیز اشارتی شده باشد.

دو دانش قراءات و تفسیر قرآن از دیرینه ترین دانش های اسلامی به شمار می آیند. فرآیند تاثیرگذاری گونه های متفاوت از قرائت یک واژه قرآنی بر برداشت های تفسیری متفاوت، از دیرباز مطمح نظر مفسرین قرآن بوده است. تحقیق و بررسی پیرامون کیفیت تاثیر قرائتی ویژه بر فهمی متفاوت از ظاهر آیه و اینکه این تاثیر و تاثر تا چه میزان موجب تغییرات بنیادین در برداشت مفسرین قرآن از آیات مورد اختلاف گردیده موضوعی است که در این پژوهش بدان پرداخته شده است. در این مقاله کوشش گردیده تا نوع برداشت های گوناگون مفسرین قرآن با توجه به برداشت های مختلف از یک واژه نماینده شود. برای تحقق این خواسته ناگزیر قرائت رایج حفص از عاصم به عنوان قرائت مبنا برگزیده شده و قرائت های دیگر با آن سنجیده می گردد.

اعجاز علمی به عنوان یکی از وجوه اعجاز قرآن، توجه بسیاری از قرآن پژوهان و مفسران را در قرن چهاردهم به خود جلب کرده است. این اقبال در پی رشد سریع علوم تجربی در عصر حاضر از یک سو و تلاش برخی از دانشمندان اسلامی در تطابق علم و دین با هم از سوی دیگر، به وقوع پیوسته است. حاصل چنین تلاشی، ظهور آثار گوناگون در عرصۀ قرآن پژوهشی است که در بسیاری از آنها رد پای تکلف تطبیق دستاورد های علمی قرآن به چشم می خورد. تفسیر نوین از شاخص ترین تفاسیر علمی قرن چهاردهم است که مؤلف دانشمند آن توانسته است با تکیه بر روش صحیح علمی تفسیر قرآن، حرکتی معتدلانه در راستای تفسیر علمی انجام داده و در پی آن، اعجاز علمی قرآن کریم را وجهۀ همت خود سازد.

هرمنوتیک (رمزگشایی) از یک متن رابطه ای مستقیم با عناصر ده گانه زمان و مکان پیدایش، پدیده های پیش و پس از متن، زمان و مکان مراد گوینده برای افاده، ذهنیت پدید آورنده، ذهنیت معاصرین، ذهنیت مخاطبین و ذهنیت سایر افراد دارد.
در این مساله افراط و تفریط های عجیبی به چشم می خورد که پذیرفتنی نیست و باید مجموعه عوامل مؤثر در فهم یک متن را یکجا در نظر گرفت وبه تاویل آن پرداخت. برای فهم یک متن لایه هایی وجود دارد که ابتدایی ترین آنها، برای عموم موجود است ولایه های بعدی متناسب با شرایط مختلف حاصل می شود.

ترجمه «کاد» که ساخت های گوناگون آن به صورت مثبت و منفی در قرآن به کار رفته است دقت بسیار می طلبد. مفسران و دستور نویسان در خصوص این فعل، هنگامی که مثبت یا منفی است؛ دیدگاه های متفاوتی ابراز داشته اند. در این مقاله کوشیده ایم با بررسی دیدگاه های ارائه شده و نیز ارائ نمونه های قرآنی و رجوع به تفاسیر مختلف، به معانی دقیق تری از این فعل دست یابیم.

با ظهور اسلام، شعر عربی به مرحله جدیدی گام نهاد. شاعران که در عصر جاهلی در خدمت آرمان های قبایل خود بودند با آغاز دوره رسالت پیامبر(ص)، به دو گروه یعنی شاعران مؤمن و مشرک تقسیم شدند. گروهی از قبیل حسان بن ثابت و عبدالله بن رواحه به خدمت اسلام درآمدند وبا الهام از آیات وحی و تعالیم پیامبر اسلام (ص) تمام هنر شاعری خود را در راه اعتلای آرمان های اسلامی به کار بستند. رسول اکرم (ص) این شاعران را که تاثیر قرآن و اسلام در اشعارشان به وضوح نمایان است با آغوش باز پذیرفت و آنان را تشویق و ترغیب کرد تا با سرودن اشعاری در مدح و ستایش اسلام و مسلمانان و هجو دشمنان به میدان جهاد فرهنگی پای نهند و با شاعرانی از قبیل ابن زبعری که به صف مشرکان پیوسته بودند و با اشعار شرک آمیز، قصد متزلزل ساختن اهداف و آرمان های اسلامی داشتند به مبارزه برخیزند.