نشریه کتاب نقد
پیاپی 31 (تابستان 1383)

بار دیگر بر آن شدیم تا از «کنوانسیون رفع هرگونه تمایز علیه زنان» سخن به میان آورده و فضای جدیدی برای گفت وگو فراهم آوریم. سندی که ابعاد گوناگونی از هستی زن را به مجال بحث کشانده است که هر یک، موضوعات و پرسش های مختلفی را در پی خواهد آورد. از سویی تحلیل یک موضوع و حتی یک مساله از جهات گوناگون امکان پذیر است که این جهات بسیار و آن ابعاد گوناگون، فضای فراخی برای اندیشه و سخن خواهند ساخت.
اگرچه این شماره، فقط به بخش دیگری از این گستره خواهد پرداخت، لکن ما را همین بس که راهی اگرچه باریک برجویندگان حقیقت بگشاییم و امکان نقد و چالش را محقق سازیم. چالشی که زمینه را برای دست یابی به حقوق از دست رفته زن تا حدی فراهم کند. انسانی که از جایگاه رفیع خود، فرو کشیده شد و در مرتبه ای بس پایین تر از شانش قرار داده شد از او در رشد و تعالی روح مرد سخنی به میان نیامد و نقشش در به کمال رسیدن معرفت، نادیده گرفته شد. و مسلم آن است که تا شناخت درستی از حقیقت او به دست نیاید، نمی توان گامی سازنده و ثمربخش در احقاق حقوق از دست رفته اش برداشت. باشد که روزی حقیقت را دریابیم.

چنان چه می دانید از مبانی اصلی کنوانسیون منع اشکال تبعیض علیه زنان، وجود تساوی محض بین زن و مرد از لحاظ جنسیتی است؛ به عبارت دیگر، کنوانسیون مزبور، تفاوت های جنسی زن و مرد را می پذیرد؛ ولی هیچ گونه تفاوت جنسیتی برای آنان قائل نیست؛ زیرا آن را میراث نظام مردسالاری و امری کلیشه ای و سنتی و نقش های جنسیتی اکتسابی می داند. اکنون در این نوشتار درپی تحلیل روانشناختی مبانی مطرح شده و یافتن این پرسش هستیم که درنظر نگرفتن تفاوت های جنسیتی زن و مرد و لحاظ کردن چارچوب جنسیتی مردانه به عنوان چارچوب ایده آل و پذیرفته شده برای هر دو جنس، چه مضرات و مشکلاتی برای زنان درپی خواهد داشت.

یکی از مباحث اساسی که در جوامع علمی و فرهنگی متفکران و اندیشمندان به آن توجه کرده اند، موضوع «حقوق و شخصیت زن» است. همواره زنان در جوامع بشری از شان و حقوق خود دور مانده اند و حتی منزلت انسانی آنان با تردید روبه رو شده است. جایگاه و شخصیت زن در فرهنگ هر جامعه، نشان دهنده میزان اهمیت و منزلت زنان در آن جامعه است. مکاتب دینی و سیاسی درباره حقوق زن، نظرات مختلفی را بیان کرده اند. در میان این مکاتب، مکتب انسان ساز و جامع نگر اسلام که قوانین آن از سرچشمه زلال وحی سرچشمه گرفته است با نگرشی فراگیر و با در نظر گرفتن همه ویژگی های زنان، منزلت و کرامت والایی را برای آنان قایل شده است. به طور مسلم از نظر تکوینی تفاوت های حکیمانه ای میان زن و مرد وجود دارد، اما در عین حال بین حقوق و تکالیف زن و مرد نوعی تعادل برقرار است. مخاطب اصلی آیات الاهی و شریعت مقدس، همان «حقیقت آدمی» و «انسانیت انسان» است؛ و جنسیت او جایگاهی اساسی و اصلی ندارد اگر چه برای رسیدن به هدف، گاه به صورت تبعی مورد توجه قرار گرفته باشد و هیچ گاه تفاوت های حقوقی و حکمی بر وجود تفاوت در هویت انسانی «جنس زن» و «جنس مرد» دلالت نمی کند.
همان گونه که در لابه لای آیات قرآنی نمونه های فراوانی در این خصوص به چشم می خورد.

ماندگاری هر تمدن نیاز به انرژی دارد و هر تمدنی که نابود شده، منابع انرژی خود را از دست داده است. تمدن صنعتی دنیای غرب نیز به انرژی به خصوص، انرژی منابع طبیعی و بهره برداری از منابع انسانی نیاز دارد و همین کشورهای صاحب قدرت، ثروت و تکنولوژی، همواره در سیاست گذاری های خود این منابع را نشانه می روند»1 تافلر 1370استحاله فرهنگی در کشورهای درحال توسعه از راه پیمان نامه ها و قراردادهای بین المللی، کشورها را به اجرای قوانینی ملزم می کند که به تامین اهداف و خواست نظام سرمایه داری بینجامد. کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان (CEDAW) نیز از این امر جدا نبوده

در آغاز هزاره سوم و در عصری که انسان در منجلاب خودخواهی ها و خودپرستی های برگرفته از مکتب اومانیسم دست و پا می زند، تناقض های بزرگ فردگرایی، انسان محوری و ارزش های وارونه مدرنیسم خود را به روشنی نشان می دهد و درحالی که گوش هایمان از فریاد و حقوق بشر پر می شود، هر روزه شاهد ظلم هایی فجیع تر و نابودی نوع بشر در گوشه و کنار جهان هستیم صدای مظلومانه حلقوم هایی فدا شده از گوشه و کنار عالم سر بر می آورد و... آیا هرگز فریاد در گلو خفه شده میلیون ها جنینی که مظلومانه فرصت حتی یک روز حیات انسانی در این گروه خاکی را نیافته اند، شنیده ایم.

کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان برای رعایت اصول برابری حقوق و احترام به شخصیت زن تدوین شده است و هدف گسترش سعادت جامعه، خانواده و همچنین ایجاد زمینه هایی برای شکوفایی کامل قابلیت ها و استعدادهای زنان به وجود آمده است. بررسی ها نشان می دهد که عدم توجه به نقش جنسی که بخش مهم شخصیت انسان است و استعدادها و علایق طبیعی زن و همچنین آثار و تبعات این بی توجهی بر خانواده و فرزندان، مشکلات عمده تربیتی را در پی خواهدداشت که در خور توجه و مطالعه است. این مقاله در صدد است که نکات روانشناسانه و تربیتی این کنوانسیون را بررسی کند و خوانندگان محترم را به قضاوت عالمانه بنشاند.

در سرگذشت پرفراز و نشیب انسان و ماجراهای متعددی که در حیات خود اعم از حیات مادی یا روحی پشت سر گذاشته، مراحلی پدید آمده است که در آن ها، مساله ای، اندیشه ای یا مقوله ای محوریت و مرکزیت یافته و به صورت اندیشه مرکزی یا نظریه محوری در قالب قطب و رکنی جلوه گر شده است؛ تا جایی که سایر مفاهیم و مقولات ناگزیرند، برای اثبات وجود یا اظهار میزان صحت و سقم خویش، وفاداری خود را به این امر محوری اعلام کنند و به این وسیله در غنا و سرشاری فکر و فرهنگ زمانه خود سهیم باشند!
با مرور گذشته، انسان درمی یابد که در هر زمان، یکی از این مسائل، چنین وضعیتی یافته است؛ به گونه ای که بیشترین میزان تمرکز فکر و اندیشه یا حتی عملکرد اندیشمندان را به خود مشغول و معطوف ساخته است.

برابری میان زن و مرد، مبنای کنوانسیون رفع همه اشکال تبعیض علیه زنان است که این مفهوم در همه بندهای آن به روشنی قابل درک است. عدم تبعیض میان زن و مرد از شعارهای جذابی است که ریشه آن را باید در دیدگاهی جست وجو کرد که به برابری جنسیتی زن و مرد معتقد است. در کتاب «نگرشی بر تحلیل جنسیتی در ایران» از انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، مقاله ای از خانم «شهلا اعزازی» با عنوان «تحلیل ساختاری جنسیت» به چاپ رسیده است که در اولین کارگاه آموزشی تحلیل جنسیتی در دی ماه 1379 ارائه شد.
در این مقاله نویسنده در سه محدوده مدرسه، اشتغال، خانواده به بررسی نابرابری های جنسیتی در ایران پرداخته است، همچنین با بیان علل و ریشه های نابرابری، بر ضرورت تغییر نگرش ها و ارزش ها در جهت برابری جنسیتی، تاکید کرده است. از آن جا که برگزاری کارگاه آموزشی تحلیل جنسیتی با آغاز اجرای طرح «آموزش محلی تغییر جهانی...» همزمان بوده است و این طرح نیز ازسوی یونیسف با انگیزه فراهم کردن زمینه های فکری مورد نیاز در جهت پذیرش کنوانسیون رفع همه اشکال تبعیض علیه زنان تهیه شده است؛ بنابراین نقد و بررسی این مقاله در شرایط امروز به عنوان یکی از زیربناهای فکری کنوانسیون، مفید خواهد بود؛ البته هدف از این نقد و بررسی، بیان اشکالات فقهی و حقوقی این مقاله در دفاع از بعضی قوانین اسلام که درباره زنان تدوین شده، نیست؛ زیرا کارشناسان فقهی و حقوقی بارها دراین زمینه سخن گفته، مقاله و کتاب های بسیاری نوشته اند که با مراجعه به این منابع، می توان به جزئی ترین اشکالات این مقاله پی برد. ولی با یک نگرش کلی، ابهامات و پرسش هایی در ذهن پدید می آید که هدف نهایی نویسنده را مخدوش می کند.

بی تردید انقلاب اسلامی ایران در خودآگاهی و رشد زنان مسلمان و روگردانی آن ها از جاهلیت جدید غرب، نقش بسزایی داشته است؛ ولی با کمال تاسف پس از گذشت بیش از بیست سال از پیروزی انقلاب اسلامی به سبب فقدان سیاستگذاری های کلان در حوزه زنان و خانواده، شاهد عدم تحقق اهداف و آرمان های امام و انقلاب از یک سو و تحمیل الگو های ناقص و ضد ارزشی غرب ازسوی دیگر هستیم؛ الگوهای ناقصی که خود با چالش های عمیق و جدی روبه رو است. متاسفانه جامعه زنان آن چنان که شایسته است، از میوه های شیرین فرهنگ دینی بهره مند نشده و بین فرهنگ خرافات سنتی و جاهلیت مدرن، سردرگم مانده است؛ بنابراین دستیابی به طرحی جامع که بتواند براساس بینشی صحیح و قابل دفاع به ریشه یابی مشکلات زنان بپردازد و با اولویت دادن به مسائل آن ها و ارائه راه حل های بنیادی (و نه مقطعی) آن مسائل را بررسی کند، امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.
معضلات یاد شده و عدم موفقیت کافی، ما را بر آن داشت که با نگاهی نقادانه با یکی از مهم ترین مراکز سیاستگذاری زنان که در سال 1366 طبق مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی تشکیل شد گفت وگویی داشته باشیم.

هنگامی که سخن از تفسیر مفاد ابهام آمیز کنوانسیون رفع تبعیض از زنان به میان می آید، مخالفان و موافقان الحاق، هرکدام به فراخور موضع خود به تفسیر و توجیه آن دست می زنند؛ ولی از آن جا که قصد داریم به بررسی علمی و بدون پیشداوری بپردازیم، نگاهی به توصیه ها و نگرانی هایی که کمیته CEDAW در سال های گذشته ابراز داشته است، کمک شایانی در فهم اغراض و اهداف کنوانسیون خواهد کرد؛ زیرا در بند هفدهم و هجدهم کنوانسیون، مستندات آن چه کمیته عملا از کشورها خواسته است، وجود دارد. گرچه این ها فقط شامل توصیه هایی به کشورهای عضو است، ولی کمیته CEDAW راهکار های غیررسمی بسیاری برای القای توصیه های مورد نظر به کشورها از راه ایجاد اهرم های فشار سیاسی و اقتصادی گوناگون در سطوح بین الملل و داخلی دارد.

مباحث جدید کلامی که امروزه با عنوان «کلام جدید» از آن ها بحث می شود، از دغدغه های مهم انسان معاصر است که پرسش های نوپیدایی را فرا روی اندیشمندان دینی قرار داده است. استاد مطهری به عنوان متکلم و متفکری اسلامی، آثار ارزشمندی از خود به جای گذاشته است که منابع غنی ای در این عرصه به شمار می رود؛ زیرا ایشان با آگاهی به اندیشه ها و پرسش های برآمده از دوره جدید (مدرنیته) به تاسیس نظام جدید کلامی ای دست زدند که راهگشای مناسبی در حل معضلات و مشکلات معرفتی انسان معاصر است؛ به همین سبب است که می توان استاد مطهری را بنیانگذار «کلام جدید اسلامی» نامید.