نشریه کتاب نقد
پیاپی 49 (زمستان 1387)

یکی از پیش فرض ها و مبانی در حوزه دین شناسی، شناخت مدارک و منابع دین است. در یک تقسیم بندی اولیه، منبع دین را می توان به منبع ثبوتی و اثباتی تقسیم نمود. منبع ثبوتی و منبع جوشش و نشات دین، فقط مشیت و اراده خداوند متعال می باشد؛ اما منبع اثباتی و اکتشافی دین که با آن، اراده و مشیت خداوند کشف می شود به چند قسمند. در یک تقسیم بندی، منابع و مدارک اثباتی دین به دو قسم درونی و برونی قابل تقسیم می باشند.
مراد از منابع و مدارک درونی، همان عقل و مراد از مدارک برونی، کتاب و سنت می باشد. اینها در حقیقت، منابع، مدارک و دوال دین اند و از این راه می توان به اراده ی الهی رسید و آنچه را که اراده ی الهی بدان تعلق گرفته کشف نمود.
قرآن، به عنوان وحی نامه الهی و کتاب شریعت، یکی از دوال بیرونی فهم دین بوده که برای هدایت بشر، از سوی خداوند، نازل شده است. مساله مهم و اساسی در اینجا این است که آیا قرآن وحیانی است یا برخواسته از درک و تجربه معنوی شخص پیامبر(ص)؟ و در صورت وحیانی بودن آن، آیا تنها، محتوای قرآن، وحیانی است یا متن و محتوا هر دو؟ آیا وحی نوعی تجربه شخصی است؟ و...؟ این ها از جمله سوالاتی است که در این مقاله در صدد بررسی آن هستیم. از نظرگاه صحیح، اولا وحیانیت قرآن کریم، هم از ناحیه متن است و هم از ناحیه محتوا. ثانیا قرآن و وحی نامه الهی، غیر از تجربه دینی یا تجربه نبوی است؛ از این رو ابتدا سعی می شود، ضمن بحث و بررسی دیدگاه های مختلف اندیشمندان اسلامی، در این زمینه، نظر صحیح و مورد قبول، نیز بیان گردد.

وحی، ارتباط خداوند در ربوبیت و تدبیر با سراسر گیتی است و اصطلاح رایج و غالب آن به وحی تشریعی و پیام رسانی ویژه خداوند اختصاص می یابد. بر این اساس پیامبر تنها وسیله اتصال به غیب برای دریافت پیام راهنمایی انسان بوده که حاصلش دین الهی و کتاب آسمانی است، و قرآن مجید برترین و آخرین پیام خداوند به جا مانده از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم است.
از جمله موضوعات مهمی که از گذشته دور مورد بحث و گفت وگو میان مفسران و اندیشمندان علوم قرآنی بوده موضوع «الفاظ قرآن» است که هم اینک نیز مورد توجه فراوان است. وحیانی بودن نص از مهم ترین مباحث وحی است و طبق دیدگاه عمومی مسلمانان، یگانه مصدر و منبع وحی و آیات قرآن کریم در لفظ و معنا، خداوند حکیم و علیم است. از جمله ادله این مدعا آیات قرآن است که می توان به آیات وحی؛ انعام / 15، طه / 114 و آیات دخالت نداشتن پیامبر در متن وحی؛ یونس / 15، نحل / 6 و 103، و تعبیر قرآن به قرائت و کتابت اشاره کرد. علاوه بر آن امی بودن پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و اعجاز قرآن نیز بر وحیانی بودن آن در لفظ و معنا دلالت دارند.
برخی از نویسندگان و روشنفکران معاصر این گونه می اندیشند که قرآن یک متن انسانی است و یا وحی تجلی خدا بر انسان است و آنچه پیامبر می گوید، تعبیر او از تجربه شخصی خود است که در قالب الفاظ و کلمات در می آید اما شواهد تاریخی و آیات قرآن همه نشان می دهد که جریان وحی به قدرت مقتدر غیبی مستند است و پیامبر خود تابع وحی بوده و هیچ دخالتی در آن نداشته است.

این مقاله یکی از وجوه قول به تاریخ مندی قرآن را مورد نقد و بررسی قرار میدهد، پس از توضیح مفردات موضوع، برخی از گزاره های شرطی خلاف واقع را که برای اثبات تاثر قرآن از فرهنگ زمانه مورد استناد قرار گرفته به بحث کشیده و بیش از بیست مورد پاسخ و نقض بر این استدلال ها وارد آورده و سرانجام در اصل استناد به شرطی های کاذب المقدم در اموری که مربوط به افعال خداوند است تشکیک نموده و آن را باطل و نادرست می داند.

عصمت قرآن افزون بر ادله عقلی و نقلی مورد اجماع مسلمانان است. در این بین آقای سروش بر راهیافت خطا در آموزه های علمی قرآن و از جمله آیات ناظر به شهاب سنگ ها پای فشرده است. از نظر تلاش ناکام مفسران و بویژه علامه طباطبایی در حل این آیات، حکایت از مخالفت مدلدل آنها با دستاوردهای علمی دارد و این امر از دخالت دانش خطا آلود پیامبر (ص) در تولید قرآن حکایت دارد! در این مقاله نخست مدالیل آیات ناظر به شهاب سنگ ها مورد بررسی قرار گرفته و نشان داده شده که این مدالیل بسیار فراتر از دانش عصر رسالت است. آن گاه در کنار برشمردن دیدگاه مفسران درباره این آیات، و پذیرش نا تمام بودن آنها، بر روی این نکته تاکید شده که حمل این آیات بر نقش غیر مرئی و فراتر از حوزه علم شهاب سنگ ها در راندن شیاطین از آسمان ها با تحلیل مادی آنها که مربوط به حوزه حس است، منافات ندارد.

تاریخ علم در کشور ما نشان می دهد که بحث و تحلیل نقادانه در حوزه های علمیه رونق چشمگیری داشته به طوری که کمتر کتاب و رساله ای پیدا می شود که بر آن شرح و حاشیه نوشته نشده باشد و معمولا شرح و حاشیه همراه با انتقادهای دقیق و عالمانه بوده است. متاسفانه این روال در مراکز دانشگاهی رونق کمتری داشته و سیستم دانشگاهی معمولا تحمل اینگونه رفتارها را ندارد. در سال های اخیر، این روال تغییر نموده و تالیف کتب نقد و بررسی مورد توجه واقع شده است. اگر چه هنوز فرهنگ نقد پذیری جای خود را در محافل دانشگاهی باز نکرده است. در بین راه ها و روش های نقد و بررسی، روشی که تاکنون خالی ازعریضه بوده، روش مغالطه یابی در نقد می باشد که آن هم به دلیل عدم رونق فرهنگ نقد پذیری بوده است. این مقاله گامی دراین جهت ارزیابی می شود. دکتر سروش با طرح مباحث دین شناسی در عرصه های سیاسی و اجتماعی توانسته است در محافل دانشگاهی خصوصادربین دانشجویان رشته های فنی و علوم تجربی تاثیر گذار باشد. لذا به نظر می رسد پرداختن به آرا و نظریات وی و نقد عالمانه آن ها یکی از ضروریات غیرقابل انکار باشد. نکته اصلی دراین مقاله شناسائی مغالطات منطقی دریکی از آثار دکترعبدالکریم سروش می باشد دکتر سروش درمباحث اصلی دین شناسی وارد شده وبه تالیفات مختلفی مبادرت ورزیده است.کتابهای قبض وبسط تئوریک شریعت، صراطهای مستقیم وبسط تجربه نبوی ازمهمترین کتابهائی او درموضوع دین شناسی می باشدکه دکتر سروش تالیف نموده است که درحقیقت این کتابها مبانی تئوریک دکتر سروش را نمایان می سازد. ماسعی می کنیم در این مقاله نظریات مطرح شده درکتاب صراطهای مستقیم وی ونظریه پلورالیسم دینی را بصورت منطقی وبا رویکرد شناسائی مغالطات منطقی مورد بررسی قراردهیم.

مقاله ذیل متکلف تحلیل وحی از سه منظر: وحی، متکلمان و فلاسفه می باشد.در قسم اول حقیقت وحی و اقسام آن باستناد به آیات و روایات تبیین می شود.در ادامه حقیقت وحی از منظر متکلمان و فلاسفه بررسی و نسبت آن دو و نظریه نویسنده بازکاوی خواهد شد.
در قسمت آخر مقاله شبهه (نسبت وحی با قوه مخیله، نبوغ و تجربه دینی، تحلیل و نقد خواهد شد.