فصلنامه محیط شناسی
سال سی‌ام شماره 1 (پیاپی 33، بهار 1383)

مواد آلی سمی و فلزات سنگین به عنوان مواد زاید صنعتی می توانند محسوب گردند و در فاضلاب بسیاری از صنایع یافت شوند. این مواد در صورتی که به طور همزمان در فاضلاب وجود داشته باشند، می توانند برای سیستم های تصفیه مشکلاتی ایجاد کنند. حضور یونهای فلزی در فاضلاب مخلوط صنعتی می تواند سبب کند شدن تخریب یا تجزیه آلاینده های آلی گردد و همچنین بازده بازیافت فلزات به دلیل حضور ترکیبات آلی کاهش می یابد. هدفهای این مطالعه، بررسی اثر یون مس روی تجزیه فتولیزی2, 4-D، بررسی اثر حضور 2, 4-D روی بازیافت الکتروشیمیایی مس و معرفی یک روش ترکیبی فتولیزی و الکتروشیمیایی برای حذف مس و تجزیه 2, 4-D می باشد. نتایج این بررسی نشان داد که یک سل التکروشیمیایی به تنهایی می تواند برای بازیافت مس در pH معادل 5/4-5/1 استفاده شود و لیکن قادر به معدنی کردن 2, 4-D به وسیله اکسیداسیون آندی نمی باشد. یک سل تشعشع ماورای بنفش به تنهایی می تواند2, 4-D را در pH معادل 5/3 تجزیه کند ولی یونهای مس را در محلول باقی می گذارد. در روش الکتروشیمیایی بازیافت، مس 02/81% و حذف 2, 4-D معادل 2% می باشد، در حالی که سیستم ترکیبی الکتروشیمیایی و تشعشع ماورای بنفش با استفاده از کربن فعال به عنوان کاتد، بازیافت همزمان مس و تجزیه 2, 4-D را افزایش خواهد داد. نتایج نشان داد که بعد از هشت ساعت، حضور فاضلاب در این سیستم منجر به حذف 90% مس و تجزیه 2, 4-D 99.9% گردید، در حالیکه این تجزیه در حضور (mg dm-3) 100 از یون مس و با روش فتولیزی 86% از 2, 4-D حذف گردید.

در بسیاری از موارد به علت اینکه خاک مناسب در اطراف محلهای دفن ممکن است موجود نباشد، بنابراین با افزودن خاک رس بنتونیتی به خاک محل، میزان نفوذپذیری آن را کاهش می دهند. با توجه به اینکه تعداد آلاینده های موجود در شیرابه (طیف وسیعی از ترکیبات آلی و معدنی را شامل می شود) بسیار گسترده می باشد، و بسیاری از آنها جذب ذرات رسی شده و ضخامت بین لایه ای آنها را تغییر می دهند، لذا ضریب نفوذپذیری این گونه خاکها به واسطه سازوکارهای جذف و تغییر ضخامت بین لایه ای کاهش می یابد. ضمنا رس های بنتونیتی به دلیل سطح ویژه بالا (800 مترمربع بر گرم) و قدرت جذب سطحی زیاد (در مقایسه با خاکهای درشت دانه) به آلاینده ها حساس تر بوده و نوع بلور و کاتیون های موجود در ساختمان آنها تاثیر زیادی بر ضریب نفوذپذیری لاینرهای محل دفن دارد. به عنوان مثال شیرابه های حاوی سیالات آلی مانند هپتان، متانول، بنزن، اتانول آمین و تتراکلرواتیلن ممکن است تا بیش از هزار برابر موجب افزایش نفوذپذیری این گونه خاکها گردند. همچنین برخی از فلزات سنگین مانند آرسنیک، باریم، کادمیم، مس و نیکل در اثر جذب در سطح و ساختمان درونی ذرات موجب تغییراتی در ضخامت لایه دوگانه می گردند.
با توجه به مطالب فوق، در این تحقیق تلاش گردیده که آثار شیرابه واقعی بر ساختمان و ضریب نفوذپذیری خاکهای رسی بنتونیتی بررسی گردد. بدین منظور آزمایشهای گوناگون ژئوتکنیکی از قبیل دانه بندی، وزن مخصوص، نفوذپذیری، برگشت اشعه ایکس و نیز آزمایش های محیط زیستی بر روی نمونه های خاک ماسه ای با 2%، 4% و 6% بنتونیت انجام و آثار آب و شیرابه (از محل دفن کهریزک) بر ساختمان و ضریب نفوذپذیری این گونه خاکها بررسی و در نهایت مناسب ترین خاک برای لاینرهای زیر محل دفن ارایه گردید.
نتایج آزمایشهای مذکور نشان داد که نمونه های خاک براساس روش دانه بندی متحده (USCS) از نوع SP (ماسه بد دانه بندی شده) بوده و نمونه های ماسه ای حاوی 4% و 6% رس بنتونیت با شیرابه، به ترتیب دارای میانگین ضریب نفوذپذیری 2.15 10-8و 1.3 10-10 سانتیمتر بر ثانیه می باشند. نمونه های یاد شده پایین تر از حد استاندارد سازمان محیط زیست کشور امریکا(108-7cm/sec) برای لاینرهای محلهای دفن می باشند نتایج آزمایشهای برگشت اشعه ایکس دلالت بر تغییر ضخامت ذرات رسی (از 6/11 آنگسترم به 7/15 آنگسترم) در اثر جذب شیرابه در ساختمان و سطوح آنها دارد.

ترکیبات «هیدروکربن های آروماتیک چند حلقه ای» از جمله عوامل سرطانزا، جهش زا و آلاینده محیط زیست می باشند که به طور عمده بر اثر احتراق ناقص سوخت های فسیلی به وجود می آیند. در این میان ترکیب «بنزو (a) پایرین» از خاصیت سرطانزایی بسیار بالایی برخوردار است.
در شهر تهران مطالعه بر روی این ترکیبات به جهت مصرف فزاینده سوخت های فسیلی توسط خودروها، به عنوان مهمترین منابع آلاینده هوا ضروری به نظر می رسد. برای این کار، 13 ترکیب از آنان در 7 ایستگاه (شوش، آزادی، فردوسی، پیروزی (نیروی هوایی)، بهشتی، تجریش و سعادت آباد (کاج)) مورد بررسی قرار گرفت. برای این کار پس از نمونه برداری در صبح و عصر (هر یک به مدت 8 ساعت) و استخراج نمونه ها، کمیت و کیفیت این ترکیبات با استفاده از دستگاه گاز کروماتوگراف شناسایی گردید. نتایج این مطالعه نشان می دهد که غلظت بالایی از این ترکیبات در مناطق مختلف شهر تهران وجود دارد، اما بنزو (a) پایرین در هوای تهران مشاهده نگردید. همچنین غلظت این ترکیبات ارتباط تنگاتنگی با میزان عبور اتومبیل ها دارد.
حداکثر غلظت این ترکیبات در صبح و عصر در شرق تهران (پیروزی) مشاهده گردید (3078, 4449 ng/m3) و حداقل آن در صبح مربوط به جنوب تهران (شوش) (1070 ng/m3) و در عصر مربوط به شمال تهران (تجریش)(1055 ng/m3) بوده است.
با توجه به افزایش و انباشت قابل توجه سایر آلاینده ها در عصر و در شرایط عادی شهر تهران، مقایسه این ترکیب نیز بین هوای صبح و عصر در تهران انجام گردید.
عدم وجود تفاوت معنی دار در هر ایستگاه بین صبح و عصر می تواند به دلیل ته نشست ترکیبات متصل به ذرات معلق و خروج تدریجی این ذرات از هوا باشد. اما با توجه به نتایج این مطالعه، تفاوت معنی داری در صبح بین جنوب (شوش) و شرق (پیروزی) وجود داشته و در عصر این تفاوت معنی دار نبوده است. علت وجود تفاوت معنی دار را می توان در وجود تفاوت فاحش در میزان تردد خوردوها جست و جو کرد. این مطالعه به خوبی رابطه منطقی بین ترافیک و غلظت این ترکیبات را نشان داده است.

فرایند فیلتراسیون دارای الگویی مشخص است. ابتدا به دلیل عدم آمادگی سطوح مصالح، بستر صافی برای جذب ذرات مقادیری از ذرات از صافی عبور می نمایند و کیفیت آب خروجی نامناسب خواهد بود. پس از چند دقیقه سطح مصالح آماده، جذب شده و اصطلاحا صافی بالغ می گردد. پس از بلوغ صافی کیفیت آب خروجی بهبود یافته و تقریبا تا انتهای دوره عملکرد صافی ثابت باقی می ماند. در این تحقیق با استفاده از پایلوت آزمایشگاهی شامل واحد تهیه آب خام، انعقاد، لخته سازی و دو نوع صافی تک لایه و سه لایه اثر بلوغ اولیه روی بازده حذف کیست ژیاردیا بررسی گردید. نتایج به دست آمده مشخص نمود که متوسط تعداد کیست خروجی در دوران بلوغ صافی چندین برابر متوسط تعداد کیست خروجی در کل دوره عملکرد صافی می باشد. همچنین مشخص شد با افزودن دو میلی گرم در لیتر کلرورفریک به آب شست وشوی صافی در مرحله آبکشی بهبود چشمگیری در کیفیت آب خروجی ایجاد شده و دوران بلوغ بسیار کوتاه خواهد شد.

حداقل دو دهه است که اصل پایداری به هدفی اساسی در برنامه ها و طرح های توسعه جهانی، منطقه ای، ملی و محلی (شهری و روستایی) تبدیل شده است. به همین دلیل مطالعات متعددی نیز در جهت تبدیل مفهوم پایداری به اصول و قواعد یا راهکارهای مشخص و کاربردی در برنامه ریزی های توسعه شهری صورت گرفته است. این در حالی است که جامعه علمی و حرفه ای شهرسازی ایران هنوز به مجموعه مدونی از چنین اصول و قواعدی دسترسی ندارد. بنابراین در تحقیق حاضر سعی شده مفهوم پایداری و به طور مشخص تر مفهوم «حرکت در جهت پایداری» در قالب اصولی مشخص و معنی دار در حوزه برنامه ریزی و بخصوص طراحی شهری تدوین شود. اما اولین شرط تحقق چنین هدفی توجه به تحول شهرها با در نظر گرفتن پیشرفتهای فن آوری اطلاعاتی و محصول واقعی آن یعنی «فرایند جهانی شدن» است. پس در این تحقیق فرایند جهانی شدن به عنوان زمینه ای برای تحول آینده شهرهای ایران در نظر گرفته شده و متعاقبا نیازهای حال و آینده جامعه شهری ایران، به عنوان بخشی از جامعه جهانی و همچنین به عنوان جامعه ای خاص (محلی) و وابسته به مکان یا کشوری معلوم جست و جو شده است. به این ترتیب در دیدگاه این مقاله توسعه شهرهای جهانی زمانی در جهت پایداری قرار می گیرد که پیشنهادهای مشخصی را برای تامین هر دو دسته نیازهای جهانی و محلی جامعه مطرح کند. با چنین دیدگاهی و براساس تحقیق انجام شده سعی شده از طریق تحلیلهای مقایسه ای و سلسله مراتبی دو دسته اطلاعات: 1- مجموعه پیشنهادهای منابع جهانی برای توسعه پایدار شهرها در فرایند جهانی شدن و 2- راهکارهای به کار گرفته شده در شکل دهی و توسعه شهرهای سنتی ایران، به اصول و قواعدی برای طراحی شهری پایدار شهرهای ایران در فرایند جهانی شدن دست یافت. شایان ذکر است به دلیل متعدد بودن نیازهای مذکور و اصول و قواعد تدوین شده براساس آنها، در این مقاله به ارایه اصول و قواعد طراحی شهری برای تامین فقط یکی از اساسی ترین نیازهای انسان در شهر جهانی - ایرانی آینده یعنی «نیازهای زیستی» اکتفا شده است.

اهمیت اکولوژیکی، اکوتوریستی و حفاظت از طبیعت نواحی ساحلی جنوب دریای خزر، بویژه تالاب های بین المللی آن در استانهای گیلان، مازندران و گلستان که مامن پرندگان مهاجر و آبزیان بسیاری است، اساس و انگیزه مطالعه فلوریستیک و بررسی رویشگاه های مسیری از نواحی ساحلی خزر که جلگه های ساحلی لنگرود و لاهیجان (استان گیلان) را در بر می گیرد، تشکیل داده است. ناحیه مورد مطالعه با ارتفاع متوسط 23- متر و مساحت تقریبی 8 هزار هکتار، از شرق به دریای خزر، از غرب به مرزهای غربی تالاب امیر کلایه و دیگر مناطق تالابی و ماندابی منطقه محدود می شود. این منطقه از شمال و جنوب بین پل اصلی روستای چمخاله و پل اصلی روستای جیرباغ قرار دارد. تالاب بین المللی امیرکلایه در این محدوده می باشد. پس از بحث و بررسی، ارتباطات اقلیمی و اوضاع زمین شناختی منطقه مشخص گردید، 320 گونه گیاهی در منطقه موجود است که 105 گونه آن به رویش های تالاب امیرکلایه مربوط می شود. برخی از این گونه ها برای اولین بار از این منطقه در ایران گزارش شده اند. پاره ای دیگر نیز اندمیک حوزه هیرکانی می باشند. بیشترین اشکال زیستی مشاهده شده در منطقه شامل تروفیت ها و همی کریپتوفیت ها می باشند. از نظر کورولوژی گیاهان عمدتا به چندین سرزمین گیاهی تعلق دارند و سه رویشگاه آبی، ماسه ای و جلگه ای رویشگاه های اصلی منطقه را تشکیل می دهند. محدوده ها و ویژگی های هر رویشگاه شرح داده شده است.

تاثیر برخی عوامل محیطی (جهت جغرافیایی و شیب دامنه) روی ارتقای وضعیت کیفی (فرم تنه و شادابی) درختان کالج الدار (Pinus eldarica Medw.) در یک فضای سبز شهری تهران (پارک جنگلی لویزان) مطالعه شد. برای این منظور، تعدادی قطعه نمونه مربع شکل 56/2 آری در جهات اصلی جغرافیایی و شیب های 15-0 درصد و 40-20 درصد انتخاب گردید. نتایج تجزیه و تحلیل نشان داد که برخلاف کیفیت فرم تنه، کیفیت شادابی متاثر از جهت و یا شیب دامنه می باشد (در سطح 5 درصد). بیشترین فراوانی شادابی درجه یک و دو، صرف نظر از شیب دامنه، به ترتیب در جهات جنوبی و شرقی، و صرف نظر از جهت جغرافیایی، به ترتیب در شیب های 15-0 درصد و 40-20 درصد مشاهده می شوند. از نتایج این تحقیق می توان استنتاج کرد که این عوامل محیطی (جهت، شیب) فقط بر روی شادابی درختان کاج الدار تاثیر می گذارند، طوری که در مجموع، این مشخصه در شیب 15-0 درصد و جهات جنوبی و یا شرقی مطلوب تر از آن در دیگر شیب و جهات مشاهده شده است.

برای اولویت بندی تالاب های کشور بر پایه موقعیت ارزشی یا منزلت آنها، 75 تالاب حائز اهمیت کشور مشتمل بر 63 تالاب ثبت شده در دانشنامه تالاب های خاورمیانه، با استفاده از معیارهای پنجگانه پرندگان، ماهیان، عوامل تهدید کننده، مسائل اقتصادی - اجتماعی و موقعیت حفاظتی آنها مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفتند. ارزیابی تالاب های مورد بحث، بر اساس ضوابط هر یک از معیارهای پنج گانه فوق صورت پذیرفت و هر تالاب با توجه به حضور یا عدم حضور ضوابط تعیین شده برای معیارهای مورد نظر و درجه شدت آنها، امتیازی از صفر تا پنج را به خود اختصاص داده است.

در این بررسی 36 سازمان بین المللی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم در مورد حیات وحش فعالیت دارند، مورد بررسی قرار گرفته است. از کل این سازمان ها، تعداد 10 سازمان، دولتی و 26 سازمان، غیردولتی بودند. سابقه تاسیس آنها بین 10 تا 100 و تعداد اعضا، بین 19 تا 157 کشور بودند. این سازمان ها تحت 14 عنوان سازمانی تفکیک شده اند که عبارتند از: اتحادیه، انجمن، باشگاه، برنامه، بنیاد، جامعه، سازمان، سرویس، شورا، صندوق، کمیسیون، کنوانسیون، مرکز و موسسه. در تقسیم بندی فعالیت سازمان ها، 4 گروه تشخیص داده شد:1- در مورد حیات وحش (17 سازمان) 2- در مورد زیستگاه های حیات وحش (6 سازمان) 3- پشتیبانی اطلاعاتی (5 سازمان) 4- فعالیت های اجتماعی (9 سازمان) کشور جمهوری اسلامی ایران در 8 سازمان دولتی و فقط در 4 سازمان غیردولتی عضو می باشد که در مجموع در 12 سازمان بین المللی حیات وحش، دارای عضویت می باشد.

در این مقاله با بیان چشم اندازهای آموزشی شیمی سبز در مقاطع گوناگون تحصیلی، بویژه در شاخه های تخصصی آن، تلاش شده است تا دیدگاه های واقعی این تحول و شاخه های وابسته به آن در آموزش عالی شناسانده شوند. بدین منظور گنجانیدن عناوین مورد نظر در سرفصلهای درسی و نیز انجام دوره های پژوهشی، نظیر بازدیدهای علمی از کارخانه ها و موسساتی که به نحوی از انحا با مواردی از شیمی سبز سر و کار دارند، توصیه گردیده است.
تحریر گزارش و تنظیم مقالاتی برای رفع معضلات محیط زیستی در قالب فعالیت های تحقیقاتی، نظیر گذرانیدن دوره های تابستانی، تمرین پژوهش و تالیف رساله های پژوهشی نیز از جمله راهکارهای مفید پیشنهادی اند.