فصلنامه مدرس علوم انسانی
سال ششم شماره 4 (پیاپی 27، زمستان 1381)

مفهوم ژئوپلتیک که در طی قرن بیستم جهت معنا بخشیدن به ارتباط میان جغرافیا و سیاست، مراحل مختلفی را طی نموده است در طی دوره های متمایز قابل بررسی می باشد. نظریه پردازان در طی این دوره های متمایز سعی نموده اند دگرگونی در ساختار نظام جهانی را تبیین نموده، ضمن طرح عوامل مؤثر در دگرگونی نظام جهانی، جهت گیری های آینده این نظام را نیز تحلیل نمایند. در این دوره های متمایز، مفهوم ژئوپلتیک در قالب سنتی به عنوان بخشی از دانش امپریالیستی که با رابطه بین زمین و سیاست سروکار دارد مورد بررسی ژئوپلیسینها قرار گرفت. ارتباط بین ویرانی های ناشی از جنگهای جهانی با مفهوم ژئوپلتیک منجر به آن شد که این واژه برای یک تا دو دهه مورد استفاده قرار نگیرد. نتیجه این افول، جدا شدن جغرافیای سیاسی از ژئوپلتیک بود. در دوران جنگ سرد، ژئوپلتیک تحت تاثیر رقابت دو ابرقدرت قرار گرفت و در سال 1975 به دنبال ظهور دیدگاه جدیدی با عنوان ژئوپلتیک انتقادی مفهوم ژئوپلتیک احیا گردید. در قالب ژئوپلتیک انتقادی به جای تمرکز بر شناخت تاثیر عوامل جغرافیایی به شکل دهی سیاست خارجی اهمیت لازم داده می شود. این مقاله درصدد است تا با یک رویکرد تاریخی تحلیلی چگونگی ورود به عرصه ژئوپلتیک انتقادی را مورد بررسی قرار داده، چارچوبهای نظری آن را توضیح دهد.

مشارکت جوانان و نوجوانان که به معنی روند درگیر ساختن آنان در تعیین سرنوشت خود و احساس مسئولیت نسبت به این سرنوشت بیان شده، امروزه در سطح جامعه و مجامع علمی از اهمیت بالایی برخوردار است، به طوری که از آن به عنوان هدف و وسیله توسعه نام می برند. برای تحقق این امر، شناخت عوامل مؤثر بر میزان مشارکت جوانان و نوجوانان لازم و ضروری است. در این راستا مقاله حاضر با استفاده از روش های تحلیلی توصیفی با تاکید بر بررسی عوامل مکانی فضایی (میزان بهره مندی از خدمات، محل سکونت، فاصله تا مرکز شهرستان و نوع روستاها)، به سایر عوامل از جمله عوامل روانشناختی (انگیزه ها، ارزشها، اعتماد و اطمینان، عزت نفس، پاداش و...) و عوامل اجتماعی اقتصادی (پایگاه اقتصادی اجتماعی، سطح تحصیلات، استفاده از وسایل ارتباط جمعی و...) که بر میزان مشارکت مؤثر هستند پرداخته است.
نتایج حاصل که از طریق تجزیه و تحلیل آماری و با استفاده از آزمونهای مختلفی چون اختلاف میانگین و ضریب همبستگی به دست آمده نشاندهنده اشتیاق جوانان و نوجوانان روستایی برای سهیم شدن در فعالیتهای مشارکت جویانه و ایفای نقش در مشارکتهای اجتماعی از یک سو و کمبود امکانات و تسهیلات و نیز سهم اندکی که در فعالیتهای مشارکت جویانه دارند از سوی دیگر است.

تغییرات زمانی و مکانی بارش از ویژگی های اصلی اقلیم ایران می باشد. طبق آمارهای موجود، ایران بین سالهای 1966 تا 1974 دوره خشکی را پشت سر گذاشته، در حالی که بین سالهای 1974 تا 1983 دوره ترسالی داشته است. در مقاله حاضر تغییرات زمانی و مکانی مذکور برای سالهای 1966 تا 1998 محاسبه و ترسیم شده است. نتیجه این مطالعه نشان می دهد که سالهایی که میانگین بارش سالیانه برابر میانگین کل یا بیشتر است 14 سال و سالهایی که میانگین بارش سالیانه کمتر از میانگین کل است 19 سال می باشد. به عبارت دیگر، چولگی منحنی فراوانی میانگین بارشهای سالیانه به طرف بارشهای کمتر از میانگین می باشد. نتایج پهنه بندی تغییرات مکانی وزمانی بارش نشان دهنده 7 الگوی مکانی بارش و 7 الگوی زمانی بارش در سطح کشور است.

براورد و تخمین مقادیر بارش حوضه آبریز قره سو بر اساس داده های مشاهداتی 21 ایستگاه باران سنجی موجود در سطح حوضه و همبستگی آن با داده های عوامل جغرافیایی ناحیه ای نشان داد که با استفاده از داده های ناحیه ای می توان به مدل نهایی بارشهای فصلی و سالیانه دست یافت. ضرایب همبستگی چندگانه 69 تا 82 درصد در تبیین عوامل جغرافیایی محلی (زمین- اقلیم) در براورد بارشهای سالیانه و فصلی حوضه، نشانه خوبی از اهمیت پردازش آماری در مطالعات اقلیمی و استفاده از داده های زمین اقلیم است. در مطالعه حاضر نیز با استفاده از میانگین بارش سالیانه و فصلی ایستگاه های حوضه، ارتباط عوامل جغرافیایی، یعنی عرض و طول جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا، فاصله از کوه و فاصله از دریا به روش همبستگی های چند متغیره مدل بندی و به پیش بینی و تخمین بارش پرداخته شده است.

این مقاله سعی در شناخت الگوی فضایی توریسم در شهر اصفهان دارد. فضای توریسم بخشی از شهر است که مورد توجه گردشگران قرار گرفته است. هدف از این پژوهش، شناخت فضای گردشگری در ارتباط با فضای فیزیکی و اجتماعی با توجه به حرکت و رفتار گردشگران است. نتایج تحقیق نشان می دهد که فضای گردشگری اصفهان تحت تاثیر فضای تاریخی شهر قرار گرفته و بیشتر بخش مرکزی شهر را پوشش می دهد.

ادبیات جامعه شناسی و جغرافیای شهری معاصر، یکی از ویژگی های عمده کلانشهرهای کنونی را کاهش نگران کننده پیوندهای اجتماعی و اخلاقی شهروندان می داند. در واقع در کنار معیارهای متعدد تعیین کننده جغرافیایی، اقتصادی، اداری، فنی و شبکه ای، کلانشهر کانون اجتماعی فضایی است که به تناسب افزایش جمعیت، توسعه نظام کار فنی و نیز بالارفتن حجم انتظارات ساکنین آن، پیوسته در معرض اشکال مختلف از کاهش و یا گسست در پیوندهای اجتماعی و اخلاقی قرار دارد. گسترش کاهش همبستگی های شهری و شهروندی ممکن است در نهایت به ظهور اشکال گوناگون از ناهنجاری ها و بیماری های رفتاری و حتی در سطحی بالاتر، شکل گیری جرائم شهری و اختلال در نظام روابط جمعی و کارکردهای آن کمک کند. افزایش آمار جرائم شهری، فزونی میزان ناهنجاری های رفتاری و روانی، تشدید خرده فرهنگهای گروه های اجتماعی ناهمگن، تغییر کارکرد روابط خانوادگی، کاهش احساس مسئولیت مشترک اجتماعی، رواج فرهنگ فردگرایانه منفی و موارد متعدد مشابه دیگر، موضوع خطر کاهش همبستگی های اجتماعی و اخلاقی را به یک نقطه تهدیدکننده برای سلامت و توسعه پایدار در کلانشهرها تبدیل نموده است. اگر بازسازی اجتماعی شهری با ارکان فرهنگی، اخلاقی و جهت دار، هدف توسعه پایدار کلانشهرهای کشور ما می باشد، لازم است بررسی گردد که چرا و چگونه و تحت نفوذ چه عواملی همبستگی های اجتماعی در این دسته از شهرها در معرض کاهش قرار دارد. به علاوه بهتر است تبیین گردد علائم و نشانه های کاهش همبستگی های اخلاقی و اجتماعی را به کمک کدام دسته از رویکردهای علمی می توان مطالعه نمود. مطالعه مساله کاهش همبستگی های اجتماعی در شهر این موضوع را آشکار می کند که ماهیت توسعه شهری در دوران اخیر با انواعی از گسست در روابط اجتماعی همراه می باشد. به دلیل تراکم جمعیت و انباشت انتظارات جدید در محیطهای شهری و فقدان روش های جایگزین اجتماعی و فرهنگی و نیز راهکارهای فضایی مناسب، کلانشهرها از آغاز شکل گیری در دوران اخیر نتوانسته اند در کنار ارائه خدمات عمومی فیزیکی و اقتصادی، موجبات افزایش پیوندهای اخلاقی و معنوی ساکنین شهری را فراهم کنند. بررسی ها نشان می دهند تاخر فرهنگی در بعد روابط اجتماعی از منظرهای مختلف شهری تبعات و نتایج تخریبی فراوانی را تاکنون برای مجموعه های انسانی به همراه داشته است. گذشته از عواملی که ممکن است موجبات تولید جرم شهری در کلانشهرها را باعث گردند، مطالعات نشان می دهند که کاهش هبستگی های اجتماعی، فقدان انسجام و نظم پایدار در تعاملات انسانی، متغیرهای عمده در وقوع انحرافات و بزه های کوچک و بزرگ شهری می باشند. به نظر می رسد بازسازی تعاملات انسانی، توجه به ابعاد جمعیت، سرمایه گذاری در بعد فرهنگی و سرانجام تغییر جهت برنامه ریزی ها به سود حل فضاهای اجتماعی می تواند تغییر ساختار فوق را موجب گردند. مقاله حاضر به کمک بررسی جامعه شناختی و جغرافیای شهری و با استفاده از تجارب تحقیق شهری به مطالعه موضوع فوق پرداخته، تلاش دارد تا زمینه های علمی آن را مورد نقد و ارزیابی قرار دهد. بعلاوه این نوشته در نظر دارد با استفاده از رویکردهای علمی کنونی، شرایط پیچیده روابط انسانی در کلانشهرها را مطالعه کند و راه را برای انجام بررسی های بیشتر پیرامون عواقب منفی فرایند فوق تسهیل گرداند.

در پهنه مناطق خشک ایران، توده های بزرگی از ماسه های بادی در نقاط مختلفی متراکم شده اند. این توده های ماسه ای در اصطلاح محلی «ریگ» نامیده می شوند. مطالعاتی که توسط محققین تاکنون انجام شده است، دو عامل اصلی، شامل جهت وزش باد غالب و نیز عامل توپوگرافی و بادپناهی ناهمواری ها را علل اصلی استقرار این توده های ماسه ای می دانند؛ اما با استناد به فرضیه تحقیق، سلولهای کم فشار محلی در طول دوره گرم سال، عامل اصلی یا مهمترین عامل تمرکز و استقرار این توده های ماسه ای می باشند. محدوده مورد مطالعه، مجموعه ماسه ای بندریگ کاشان، واقع در چاله مسئله و در جنوب دریاچه نمک می باشد. متغیرهای مورد بررسی در این تحقیق، شامل ویژگی های باد منطقه، قطر ذرات رسوب و مورفولوژی تپه های ماسه ای می باشد. روش تحقیق، مبتنی بر یک روش تحلیلی است. در این روش، بین متغیرهای سه گانه، از طریق روش حضور و اختلاف، همزمان ارتباط برقرار گردیده است. ابزار تحقیق، نقشه های توپوگرافی و عکسهای هوایی بوده و تکنیک کار، مقایسه داده های میدانی، آمار روزانه باد و دانه سنجی ذرات ماسه بوده است. نتایج نشان می دهد که یک سلول کم فشار محلی، درست در جنوب دریاچه مسئله در طول دوره گرم سال حاکمیت پیدا می کند. به همین سبب، راستای وزش بادها در تمامی چاله مسئله نسبت به این نقطه حالت همگرا دارد و بالتبع حرکت همگرای ماسه های روان موجب استقرار مجموعه ماسه ای بندریگ در موقعیت کنونی شده است. بهترین شاهد این مساله، انطباق مورفولوژی تپه های ماسه ای در راستای خطوط گرادیان فشار نسبت به نقطه مرکزی می باشد.