فهرست مطالب

مدرس علوم انسانی - سال نهم شماره 1 (پیاپی 38، بهار 1384)

فصلنامه مدرس علوم انسانی
سال نهم شماره 1 (پیاپی 38، بهار 1384)

  • برنامه ریزی و آمایش فضا
  • 258 صفحه، بهای روی جلد: 30,000ريال
  • تاریخ انتشار: 1384/06/30
  • تعداد عناوین: 12
|
  • عثمان با قدم، منوچهر فرج زاده اصل، سیاوش شایان صفحه 1
    این مقاله با استفاده از نقشه های توپوگرافی 50000: 1، نقشه های زمین شناسی 1:250000، نقشه های کاربری اراضی 1:250000 و آمار ایستگاه های هواشناسی و هیدرومتری ایمنی جاده های منطقه مطالعه شده (با توجه به پارامترهای مخاطرات محیطی) بررسی شده است. لایه های اطلاعاتی مختلف جدولی و نقشه ای با توجه به توزیع فضایی، زمان و شدت اثر مخاطرات روی هم انطباق داده شده اند؛ سپس طی یک بررسی میدانی به کمک آثار و شواهد موجود و با درنظرگرفتن اطلاعات ذکرشده، نقشه های حساسیت زمین شناسی، مخاطرات اقلیمی، هیدرولوژیک و مخاطرات ژئومورفولوژیک ترسیم شده اند. در نهایت با انطباق سه نقشه مذکور، نقشه مخاطرات محیطی محور ارتباطی سنندج مریوان استخراج شد. بر اساس آن 65 درصد از طول محور ارتباطی مورد نظر از نقاط با خطر بسیار زیاد، 25 درصد از نقاط با خطر زیاد و 10 درصد از نقاط با خطر متوسط عبور می کنند.
    کلیدواژگان: ارزیابی ایمنی جاده ای، بلایای طبیعی، سنندج، مریوان
  • خدیجه بوذرجمهری، عبدالرضا رکن الدین افتخاری صفحه 17
    دانش، سنگ بنای توسعه است؛ ولی متاسفانه دانش بومی تا این اواخر مفاهیم «واپسگرایی» و «ایستایی» را به ذهنها متبادر می کرد که آن هم ناشی از افکار، رویکرد ها و نظریه های کلاسیک توسعه از جمله نوسازی و رهیافتهای انتقال فناوری به کشاورزان کشورهای در حال توسعه بود. اما می توان گفت که با بروز مشکلات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی ناشی از کاربرد فناوری های نسنجیده و استفاده جانبدارانه از فرهنگ غربی در کشور های در حال توسعه، رویکردهای درون زا، نظریه های روستایی پایدار و راهبرد های کشاورز- نخست، مطرح شد. تحت تاثیر این رویکردهای جدید، مردم روستایی، ظرفیتهای محلی، دانشها و مهارتهای آنها در اولویت واقع شد و مورد توجه متخصصان امور توسعه قرار گرفت. در این مقاله سعی شده است تا با توجه به ادبیات موضوع و روش شناختی توصیفی تحلیلی و با شیوه اسنادی به این دو سؤال پاسخ داده شود:1- چه تفاوتهایی بین دانش بومی و رسمی وجود دارد؟
    2- نقش و جایگاه دانش بومی در توسعه روستایی پایدار چیست؟
    یافته ها نشان می دهد که گرچه بین دانش بومی و رسمی تفاوتهایی وجود دارد، اما نباید آنها را در مقابل هم قرار داد؛ زیرا آنها مکمل یکدیگرند و از تلفیق آنها می توان به موفقیتهایی رسید که برای هیچکدام به تنهایی امکانپذیر نیست. براساس پارادایمهای جدید توسعه روستایی به منظور حل مشکلات روستایی، ابتدا باید به راه حلهای بومی رجوع کرد، اگر کارساز بود، آنها را تقویت و بهبود بخشید؛ در غیر این صورت از راه حلهای بیرونی استفاده و آنها را آزمایش کرد.
    کلیدواژگان: دانش بومی، دانش رسمی، توسعه روستایی پایدار
  • محمدحسین رضایی مقدم، مهدی ثقفی صفحه 47
    تبریز دارای تنگناهای خاصی در توسعه فیزیکی است. از نقطه نظر ژئومورفولوژی، شهر در توسعه فیزیکی با مشکلاتی مانند: زمین لرزه، حرکات دامنه ای و سیلاب مواجه می باشد. در این مقاله مخاطرات ژئومورفولوژی شهر بررسی شده است. هدف از چنین مطالعه ای طبقه بندی کردن مناطق پایدار و ناپایدار شهر تبریز است. برای دستیابی به این هدف از سیستم اطلاعات جغرافیاییGIS، مدل ارتفاعی رقومی شده DEM و شاخص نرمال شده پوشش گیاهی NDVI در طبقه بندی استفاده شده است. همچنین برای افزایش دقت داده های مورد نیاز از تصاویر ماهواره ای نوع TM استفاده شده است. بنابراین از ترکیب تمامی اطلاعات در محیط GIS، نقشه های محدودیت توسعه شهر و نواحی مخاطره آمیز تهیه شد. لازم به ذکر است که نقشه ها در دو گروه قابل طبقه بندی می باشد:الف) نقشه ناهمواری های شهر و حومه؛ ب) نقشه های مخاطرات ژئومورفولوژیکی توسعه شهر مانند: نقشه مخاطرات هیدرولوژی، محدودیتهای پوشش طبیعی زمین، ناپایداری های مربوط به شرایط لیتولوژی و پراکنش گسلها در شهر و حومه.
    نقشه های ذکر شده در برنامه ریزی توسعه قابل استفاده می باشد. نتایج نشان می دهد که کرانه های مهرانه رود، نواحی باغمیشه و ولیعصر از مناطق مخاطره آمیز تبریز محسوب می شوند. با این حال مخاطرات زمین لرزه در شهر و حومه به دلیل پراکنش گسلها در تمامی شهر برابر است.
    کلیدواژگان: شهر تبریز، ژئومورفولوژی، سیستم اطلاعات جغرافیایی، مدل ارتفاعی رقومی شده، شاخص نرمال شده پوشش گیاهی
  • اسماعیل شمس، سهراب یزدانی صفحه 77
    علت وجودی یکی از مهمترین مفاهیم جغرافیای سیاسی است. سابقه این مفهوم به دیدگاه های «فردریک راتزل» بر می گردد. هر چند در مورد علت وجودی دولت ملتهای اروپایی کارهای گسترده ای صورت گرفته است ولی در مورد ایران تا زمان حاضر کار چندانی انجام نشده است.
    در این پژوهش با استفاده از مفهوم علت وجودی تلاش شده است تا ریشه پیدایش، استقرار و تداوم دولت و ملت ایران در طول تاریخ که به ایجاد دولت ملت ایران در قرون جدید منجر شد بررسی شود.
    پاسخ به پرسش علت وجودی دولت ملت مدرن ایران که یادگار و بازمانده ایران کهن است، موضوع اصلی این پژوهش است.
    کلیدواژگان: علت وجودی، دولت، ملت، ایران، ایران زمین، ایرانیت
  • مدلسازی عدم اطمینان در آشکارسازی تغییرات بر اساس طبقه بندی داده های ماهواره ای
    عباس علیمحمدی، حمیدرضا ربیعی، پرویز ضیاییان صفحه 97
    تهیه نقشه تغییرات کاربری و پوشش اراضی از نیازهای اساسی برای مدیریت و نظارت محیطی است. این نقشه ها در برنامه ریزی و تصمیم گیری های مختلف استفاده می شوند، بنابراین تعیین قابلیت اعتماد و صحت این نقشه ها اهمیت زیادی دارد. در این مطالعه از یک روش جدید برای مدلسازی عدم اطمینان در آشکارسازی تغییرات استفاده شد. در این روش علاوه بر اطلاعات احتمالاتی، از ویژگی های مکانی شامل فاصله، همسایگی، وسعت و نوع تغییر نیز استفاده به عمل آمد.
    ابتدا تصاویر Landsat TM منطقه شهری اصفهان در سالهای 1998 و 1990 م. با استفاده از توابع چند جمله ای درجه اول هم مختصات شدند. سپس با استفاده از الگوریتم طبقه بندی، حداکثر مشابهت(MLC) در ده کلاس کاربری و پوشش اراضی طبقه بندی و ویژگی های احتمالاتی نشان دهنده عضویت پیکسلها در کلاسهای مختلف محاسبه شدند. در مرحله بعد اطلاعات مکانی لازم برای مدلسازی عدم اطمینان در تغییر کاربری کشاورزی به مسکونی استخراج شد. آنگاه ویژگی های مکانی و احتمالاتی به کمک رگرسیون لاجیستیک ترکیب شدند و لایه نشان دهنده عدم اطمینان مربوط به تغییر اراضی کشاورزی به مسکونی تهیه شد. از شاخص (ROC) نیز برای ارزیابی کیفیت مدل تهیه شده، استفاده شد. مقدار آن برابر 9944/0 محاسبه شد که نشان دهنده دقت بالای مدل عدم اطمینان به دست آمده است. با توجه به نتایج این تحقیق، استفاده و توسعه از این مدل برای براورد و ارزیابی عدم اطمینان در آشکارسازی تغییرات کاربری و پوشش توصیه می شود.
    کلیدواژگان: مدلسازی، عدم اطمینان، آشکارسازی تغییرات، اصفهان، لندست TM
  • غریب فاضل نیا، عبدالرضا رکن الدین افتخاری صفحه 111
    بررسی ها نشان می دهد که در دهه های گذشته بخشی از تلاشها و رویکردهای توسعه روستایی بر اقدامات ترویجی اطلاع رسانی روستایی متمرکز بوده است. با گذشت زمان و طی بررسی ها، برخی از کاستی های رهیافت کلاسیک ترویج و اطلاع رسانی روستایی مشخص شد. در تلاش برای بازسازی و ارائه الگوی بهینه برنامه ریزی ترویج و اطلاع رسانی روستایی سؤال اساسی این است که بنیانهای نظری و دیدگاه های مرتبط در تبیین عوامل، عناصر و شرایط تاثیرگذار بر شناخت و آگاهی روستاییان، چه معرفهایی را معرفی و ارائه می کنند تا در هنگام تهیه و تدوین استراتژی های ترویج و اطلاع رسانی روستایی مورد توجه قرار گیرند؟
    مقاله حاضر با رویکردی تبیینی و از طریق کنکاش در متون علمی به مطالعه برخی از عوامل، عناصر و شرایط تاثیرگذار بر شناخت و آگاهی روستاییان از توانشهای خود و محیط پیرامون می پردازد. نتایج تحقیق نشان می دهد، در تهیه و ارائه الگوی بهینه برنامه ریزی ترویج و اطلاع رسانی روستایی، توجه به اصول چندگانه ذیل ضروری است:اصل جریان دو سویه اطلاعات، اصل انطباق با شرایط محیطی و جغرافیایی، اصل سازگاری با ویژگی های فرهنگی جوامع روستایی، اصل بهره گیری از توان نهادهای محلی در برنامه های اقدام برای ترویج و اطلاع رسانی روستایی، اصل پوشش همگانی (دانستن حق همه است) و اصل پایداری محیطی.
    کلیدواژگان: تبیین نظریه ای، شناخت و آگاهی روستاییان، توانشها
  • شهرام کرمی، منوچهر فرج زاده اصل صفحه 151
    بر اساس آمارهای موجود، هر ساله هزاران نفر در اثر تصادفات جاده ای جان خود را از دست می دهند و یا معلول می شوند. مطابق آخرین آمارها در ایران سالیانه به علت تصادفات جاده ای بیش از 22000 نفر جان خود را از دست می دهند که این امر فاجعه ای ملی محسوب می شود. در این مقاله، تصادفات جاده ای محور فیروزکوه ساری در وضعیتهای جوی بارانی، برفی، یخبندان و مه آلود در یک دوره سه ساله(1372- 1374) بررسی شده است. به منظور بررسی نقش این پدیده ها در بروز تصادفات جاده ای از داده های ساعتی مربوط به ایستگاه های هواشناسی فیروزکوه، قراخیل قائمشهر و دشت ناز ساری نیز استفاده شد؛ همچنین وضعیت جوی لحظه وقوع تصادف با استفاده از این داده ها تعیین شد و اطلاعات تفصیلی مربوط به تصادفات در دوره مطالعه شده نیز از بانک اطلاعات تصادفات جاده ای نیروی انتظامی استخراج شد.
    در این مقاله با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS، نقشه پراکندگی تصادفات و همچنین نقشه احتمال خطر تصادف در هر یک از وضعیتهای برفی، بارانی، یخبندان و مه آلود تهیه شد. براساس نتایج حاصل از نقشه های احتمال خطر تصادف، بیشترین احتمال آن هنگام ریزش باران در کیلومترهای 125 و 130، زمان بروز پدیده یخبندان در کیلومتر40، زمان ریزش برف در کیلومترهای 29، 30، 40 و زمان بروز پدیده مه در کیلومترهای 98، 100، 106، 108، 109 و 110 بوده است.
    در نهایت با استفاده از نقشه های احتمال خطر تصادف در هر یک از وضعیتهای جوی بارانی، برفی، یخبندان، مه آلود و همچنین با استفاده از ضریب اهمیت هر یک از این پدیده ها با توجه به فراوانی تصادفات، نقشه نهایی احتمال خطر تصادف در وضعیتهای نامساعد جوی تهیه شد؛ سپس محور مطالعه شده به سه طبقه خطر متوسط، خطر زیاد و خطر بسیار زیاد پهنه بندی تقسیم گردید. بر اساس این پهنه بندی بیشترین احتمال خطر تصادف در کیلومترهای 35، 100، 108، 109، 110، 122، 125 و 130 در زمان وضعیتهای نامساعد جوی وجود دارد.
    یافته های این پژوهش نشان می دهد که با افزایش تعداد روزهای برفی و یخبندان در سطح اطمینان 95 درصد افزایش معناداری در تصادفات از نظر فراوانی، شدت خسارات، تعداد کشته ها و مصدومان دیده می شود.
    کلیدواژگان: تصادف، جاده، اقلیم، فیروزکوه، ساری، سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS
  • حسن لشکری صفحه 169
    با وجود اینکه وقوع بارش در زمستان (در جنوب شرق ایران) یک پدیده اتفاقی است ولی در شرایط سینوپتیکی خاصی، در این منطقه بارشهای نسبتا خوبی ریزش می کند. این بارشها هر چند اندک ولی از نظر اهالی منطقه بسیار ارزشمند است. مطالعه انجام شده روی هشت سامانه باران زا در طول سالهای 1380 تا 1382 ه. ش. نشان می دهد که در دو الگوی کلی، سامانه های باران زا روی جنوب شرق ایران بارش می کنند. در الگوی نوع A، دو مرکز واچرخندی، یعنی یکی روی شمال دریای سیاه و شرق اروپا و دیگری در شرق دریاچه آرال بسته شده است که زبانه های این دو مرکز با هم ادغام می شوند و زبانه جنوبی آن شرق مدیترانه تا شمال آفریقا را فرا می گیرد. در الگوی نوع B، واچرخندی روی دریاچه آرال و واچرخند دیگری روی اقیانوس اطلس و غرب مدیترانه بسته شده است که زبانه آن تمام مدیترانه و شمال آفریقا را تا مصر در بر می گیرد. لازم به ذکر است که در هر دو حالت و با توجه به وضعیت جوی ترازهای بالاتر، شرایطی فراهم می شود تا کم فشار سودان کاملا به سمت شرق رانده شده و از جنوب شرق وارد ایران شود.
    کلیدواژگان: بارش، جنوب شرق، الگوی سینوپنتیکی، کم فشار سودان، بارشهای زمستانه
  • مهنوش مقدسی، شهلا پایمزد، سعید مرید صفحه 197
    طی سالهای 1377-1378 تا 1379-1380 استان تهران شاهد شدیدترین خشکسالی های دهه های اخیر بوده که بررسی گستره و تحلیل درباره آن لازم است. لازم به ذکر است که برای این تحلیل استفاده از شاخصهای خشکسالی می تواند مؤثر باشد. این شاخصها در واقع بیان کمی بلیه طبیعی خشکسالی بوده تا امکان ارزیابی آن را در مقیاسهای مختلف زمانی و مکانی ممکن سازند. در تحقیق حاضر برای پایش خشکسالی این دوره و تهیه نقشه های آن از سه شاخص DI، SPI، EDI و تکنیک سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS استفاده شده و به این منظور اطلاعات 43 ایستگاه در سطح استان به کار رفته است. نتایج نشان داد که DI نسبت به بارندگی نوسانهای شدیدی داشت، ضمن اینکه هماهنگی زمانی و مکانی مناسبی بین نتایج آن قابل مشاهده نمی باشد. همچنین شاخصSPI در مقیاس ماهانه واکنش کافی به کمبود ریزشها از خود نشان نمی دهد. اما شاخص جدید EDI در مجموع عکس العمل مناسبی را نسبت به خشکسالی ها داشته و پیوستگی منطقی بین نتایج آن قابل مشاهده است.
    کلیدواژگان: سیستم پایش خشکسالی، شاخصهای خشکسالی هواشناسی، استان تهران، خشکسالی سالهای 1377، 1378 تا 1379، 1380، سیستم اطلاعات جغرافیایی
  • رضا مهرآفرین، سیدمنصور سیدسجادی صفحه 217
    تاثیر عناصر و پدیده های جغرافیایی بر انسان و زندگی او فراوان است. این تاثیرات را می توان حداقل بر جذب و دفع گروه های انسانی، نوع و شکل سکونتگاه، محوطه های استقراری و جابه جایی آن، میزان بهره وری از منابع طبیعی، جمعیت و... مشاهده کرد.
    در این مقاله سعی شده است تا بر اساس بررسی های باستان شناسی که در حوزه زهک سیستان صورت گرفت به نقش جغرافیا و به خصوص هیدرولوژی در شکل گیری و نابودی تمدنهای مختلف سیستان و حوزه زهک پرداخته شود. تاسیس تاریخ استقرار، زمان ترک محوطه ها و مجموعه علل آن در هر یک از محدوده های مطالعه شده، از مهمترین اهداف در پژوهش مورد نظر است.
    روش بررسی به صورت پیمایش میدانی و سیستماتیک انجام شد. در این روش نمونه های شاخص فرهنگی (سفال) جمع آوری شد؛ سپس مطالعات باستان شناسی روی آنها انجام گرفت.
    نتایج حاصل از این بررسی موجب شد تا شاخص انگاره های زیستی و استقراری این منطقه ابزار لازم را در بازسازی محیط جغرافیایی آن در دوره های مختلف زمانی (پیش از تاریخ، دوران تاریخی و دوران اسلامی) فراهم سازد.
    کلیدواژگان: سیستان، حوزه زهک، باستان شناسی، بررسریهای باستان شناسی، جغرافیا، هیدرولوژی
  • برگه اشتراک
    صفحه 241
  • چکیده مقالات به انگلیسی
    صفحه 256