فصلنامه مدرس علوم انسانی
سال نهم شماره 4 (پیاپی 43، زمستان 1384)

بررسی آثار مورفولوژیکی یخبندانهای کواترنر ایران موضوع مورد علاقه بسیاری از محققان بوده است که می توان شروع آن را به ژاک دومرگان (1890م.) نسبت داد. در این میان ردیابی پاره ای از پدیده ها سهلتر بوده و پاره ای دیگر به واسطه غیر محتملتر بودن آن کمتر مورد ارزیابی محققان قرار گرفته است. از آن جمله می توان به وجود آثار یخسارها یا کلاهکهای یخی اشاره کرد.
بررسی و تحلیل آمار اقلیمی ثبت شده فعلی در ایران از یکسو و وجود نقاط یا محلهایی که نسبت به نواحی مجاور از نظر برودتی تفاوتهای چشمگیری از خود نشان می دهند، سبب شد که نظر ژئومورفولوژیستها به این نقاط جلب شده و پراکندگی آنها در ایران مشخص شود. بدیهی است با توجه به تخمینهای دما و حرارت محیطی در گذشته، می توان حدس زد که این نقاط در گذشته (در دوره های سرد) نسبت به نقاط مجاور از خود ویژگی های برودتی بیشتری نشان می داده ا ند و چنانچه از نظر توپوگرافی نسبتا هموار و دمای آنها مشابه ارتفاعات براورد شود؛ در این صورت احتمال وجود کلاهکهای یخی در عصر یخبندان در آنها افزایش پیدا می کند.
لازم به ذکر است که این مقاله از یک طرح تحقیقاتی گرفته شده و با حمایت مالی وزارت نیرو به انجام رسیده است؛ همچنین با اتکا به روش رایت و تحلیل رقومی داده های هواشناسی مضبوط نسبت به بازسازی شرایط دمایی در دوره سرد اقدام صورت گرفته است؛ سپس با تعیین گستره آن در ایران نسبت به ردیابی آثار یخسارهای محتمل در زاگرس اقدام شده است.
نتایج این پژوهش نشان می دهد، که آثار این پدیده در دشت نمدان فارس به استناد براورد های اقلیمی شواهد مورفیک ارضی و پاره ای شواهد رسوبی وجود دارد. بنابراین شایان ذکراست که با این روش، وجود آثار یک پهنه یخی (یخسار) برای اولین بار در ایران به اثبات می رسد.

آشکارساختن تغییرات یکی از نیازهای اساسی در مدیریت و ارزیابی منابع طبیعی است. بنابراین نقشه تغییرات کاربری را که نتیجه فرایند آشکارسازی تغییرات می باشد، می توان بر اساس تصاویر چند زمانه سنجش از دور تهیه کرد. لازم به ذکر است که روش های متفاوت و گوناگونی برای آشکارسازی تغییرات و تحولات کاربری ها ارائه شده است. در این تحقیق تغییرات، تحولات کاربری و پوشش اراضی منطقه اصفهان با استفاده از تصاویر سنجنده TM ماهواره لندست اخذ شد؛ سپس در سالهای 1998و 1990 پردازش رقومی تصاویر ماهواره ای و سیستم اطلاعات جغرافیایی با بهره گیری از روش های پیشرفته ارزیابی شد. در مرحله اول تصاویر یاد شده با استفاده از الگوریتمهای مناسب از لحاظ هندسی و رادیو متریک تصحیح شدند؛ آنگاه نمونه های آموزشی به صورت فازی در ده کلاس کاربری و پوشش به وسیله نرم افزار Idrisi ایجاد شدند. سپس هر تصویر به طور جداگانه با استفاده از الگوریتم حداکثر مشابهت طبقه بندی شد. در مرحله بعد تصاویر طبقه بندی شده به کمک روش مقایسه پس از طبقه بندی مقایسه شدند. نتایج به دست آمده نشاندهنده تغییر وسیع کاربری اراضی کشاورزی مجاور شهر اصفهان به منطقه مسکونی در طول هشت سال می باشد. دراین صورت توصیه می شود مدیران و برنامه ریزان به نظارت هر چه بیشتر بر روند تخریب اراضی کشاورزی در این منطقه توجه کنند.

استفاده از مطالعات ژئومورفولوژی، با توجه به پیشرفتهای اخیر در هیدرولوژی دیرینه سیلاب، به عنوان مکملی برای نگرشهای هیدرولوژیکی متداول مورد نیاز است. عوامل مؤثر در سیل خیز بودن حوضه رئیس کلا به دو دسته تقسیم می شوند: الف) عوامل مربوط به حوضه زهکشی؛ ب)عوامل مربوط به کانال رود که نقش مهمی در تغییر یا ایجاد لندفرمهای رودخانه ای داشته و بیشتر تحت تاثیر لیتولوژی و تکتونیک قرار دارند. برای تخمین دبی با استفاده از شاخصهای دیرینه تراز و روش های گیاهی از چند مقطع نقشه برداری شد و در بازه های مختلف تنش برشی، قدرت رود و سایر پارامترهای مورد نیاز با استفاده از نرم افزار HEC-RAS محاسبه شد؛ سپس آثار فرسایشی و اشکال رسوبی ناشی از سیلاب بررسی شد. مطالعه حاضر نشان می دهد که با استفاده از شاخصهای دیرینه تراز و توانش جریان در رودخانه های پرشیب و کوچک کوهستانی، می توان بزرگی سیلاب را با دقت بیشتری پیش بینی کرد و در طراحی سازه ها و پهنه بندی خطر آن را به کاربرد.

نقشه لندفرم به طور اعم نمایانگر اشکال سطح زمین و ماهیت فرایندهایی است که در یک ناحیه عمل کرده و یا در حال حاضر عمل می کنند. چنین نقشه هایی به طور بالقوه دارای ارزش اطلاعاتی بسیار زیادی برای برنامه ریزی محیطی، مهندسی عمران، کشاورزی، حفاظت منابع طبیعی، پیش بینی و پیشگیری از بلایای طبیعی احتمالی هستند.
در مناطق صعب العبور یا کویری که وسعت زیادی دارند و مطالعه آنها به صورت چشم اندازهای یکپارچه مورد نظر است، بررسی های مورفولوژیکی این مناطق در مدت زمان کوتاه حایز اهمیت می باشد، در این صورت استفاده از داده های ماهواره ای و دور سنجی در این مناطق توصیه می شود.
منطقه مطالعه شده، یعنی استان سمنان نیز از چنین ویژگی های محیطی برخوردار است و دارای مساحتی بالغ بر 96816 کیلومتر مربع می باشد. در این مطالعه، کوشش شده تا با تلفیقکردن داده های ماهواره ای با توان طیفی بالا نظیر تصاویر لندست ETM، با داده های دارای قدرت تفکیک مکانی بالا نظیر IRS-PAN داده هایی بهدست آید که ویژگی چند طیفی بودن و توان تفکیک مکانی بالا را توام داشته باشد. این داده ها در محیط نرم افزار پردازش تصویر 3. 6 ER Mapper تحلیل و بارزسازی شده اند؛ سپس با توجه به معیارها، اصول و فرایندهای ژئومورفولوژیکی، سیمای مورفولوژیکی منطقه مورد تفسیر قرار گرفته است. بر این اساس 27 کلاس لندفرم قابل تشخیص و تفکیک در منطقه سمنان، با توجه به ویژگی های متنوع و پیچیده زمین شناسی و اقلیمی استان، در محیط نرم افزار a 2. 3Arcview شناسایی شد. همچنین در شناسایی و استخراج لندفرمها از مدل رقومی ارتفاع منطقه، نقشه های حاصل از آن، نقشه های زمین شناسی و توپوگرافی در روند این مطالعه، استفاده بهینه به عمل آمد.
بر اساس این مطالعه، موفقترین رویکرد برای تهیه نقشه لندفرم، توام کردن بررسی های میدانی با مطالعاتی دورسنجی است. نقشه لندفرم به دست آمده مبنایی را برای ارزیابی منطقه از نظر ساختاری و ویژگی های ژئومورفولوژیکی فراهم می آورد که در زمینه بسیاری از مسائل مدیریت و برنامه یزی محیطی سودمند بوده است و می تواند به عنوان الگویی برای مناطق مشابه به کار رود.

در این تحقیق زمانیابی ورود و آغاز فعالیت پرفشار سیبری به سواحل جنوبی دریای خزر با روش سینوپتیکی مطالعه شده است. در این مطالعه، داده های دمای حداقل و فشار سه ایستگاه انزلی، بابلسر و گرگان، طی دوره آماری 1971 الی 1980 م. برای ماه های سپتامبر، اکتبر، نوامبر و دسامبر، به عنوان ایستگاه های منتخب استفاده شد. معیار تشخیص پرفشار سیبری، حضور زبانه سامانه مذکور با خط هم فشار حداقل 1020 هکتوپاسکال در سواحل جنوبی دریای خزر، به شرط استقرار سلول مرکزی پرفشار سیبری در محدوده 60 الی 120 طول شرقی و 40 تا 60 عرض شمالی بوده است. بنابراین تغییرات دما و فشار ایستگاه ها، همزمان با نفوذ زبانه های پرفشار سیبری به روی منطقه، به عنوان زمان ورود پرفشار سیبری به سواحل جنوبی خزر منظور شده است. بر این اساس، دهه دوم اکتبر برابر با دهه سوم ماه مهر با بیشترین فراوانی به میزان 50 درصد در طول دوره آماری، به عنوان آغاز مرحله فعالیت پرفشار سیبری در منطقه شناخته شد.

یکی از مهمترین مراحل فرایند برنامه ریزی، ارزیابی طرحها و برنامه ها است. این فرایند به بهینه کردن تصمیم گیری ها و سرانجام به امکانپذیری و واقعگرایی طرحها کمک می کند. در ایران بعد از اصلاحات ارضی، سازمان های دولتی متعددی در مناطق روستایی فعالیت کردند که هر یک با هدفی خاص به آثاری چند در مناطق روستایی منجر شده اند. یکی از مهمترین این سازمانها، سازمان بهزیستی است. این سازمان در قالب مجتمعهای خدمات بهزیستی روستایی به مناطق روستایی ارائه خدمت می کند. این مراکز به عنوان یکی از متولیان رفاه روستایی، وظیفه خدمات رسانی به روستاییان از جمله فقرای روستایی را بر عهده دارند. مقاله حاضر، نقش مجتمعهای خدمات بهزیستی روستایی در رفاه اقتصادی- اجتماعی روستاییان تحت پوشش مراکز روستایی سجاس، کرسف و گرماب شهرستان خدابنده را بررسی می کند. برای ارزیابی عملکرد مجتمعهای خدمات بهزیستی در رفاه خانوارهای تحت پوشش روستایی دو سؤال زیر مطرح است:1- آیا تفاوت معناداری بین شاخصهای اقتصادی در دو مقطع قبل و بعد از تحت پوشش در بین خانوارهای مطالعه شده (در روستاهای سجاس، گرماب و کرسف) وجود دارد یا خیر؟
2- آیا تفاوت معناداری بین شاخصهای اجتماعی در دو مقطع قبل و بعد از تحت پوشش در بین خانوارهای مطالعه شده (در روستاهای سجاس، گرماب و کرسف) وجود دارد یا خیر؟
برای پاسخ دادن به سؤالات تحقیق از روش پانل گذشته نگر استفاده شده است. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل تغییرات شاخصهای اقتصادی و اجتماعی نشان می دهد که عملکرد مجتمعهای خدمات بهزیستی در رفاه روستاییان تحت پوشش در سطح آلفا 05/0 معنادار بوده است ولی می توان اذعان کرد که تغییر شاخصهای اجتماعی در مقایسه با شاخصهای اقتصادی بیشتر بوده است.

با استفاده از «شاخصهای دمای سطح آب» نقش پدیده جوی اقیانوسی انسو در تغییرپذیری بارشهای بهاری استان آذربایجان شرقی مطالعه شده است. نتایج حاصل از به کارگیری روش تحلیل همبستگی «پیرسون» بیانگر ارتباط معنا دار مثبت بین شاخصهای 2+1Nino و3Nino و بارشهای بهاره ایستگاه های آذربایجان شرقی است. این امر به معنای افزایش میزان بارشهای بهاری به هنگام ال نینو(فاز مثبت یا گرم) و بر عکس آن، یعنی کاهش بارشها در فاز منفی یا لانینا (فاز سرد) است. در بین ایستگاه های مطالعه شده بیشترین میزان همبستگی بارش بهاری با شاخصهای انسو در ایستگاه میانه و مراغه است و کمترین میزان همبستگی در ایستگاه سراب محاسبه شده است. مقادیر ضریب همبستگی محاسبه شده بین بارش و شاخصهای انسو بیانگر نقش عوامل جغرافیایی در میزان تاثیر پذیری از پدیده انسو می باشد؛ به این معنا که در استان آذربایجان شرقی از غرب به شرق و از شمال به جنوب بر میزان همبستگی یا به عبارت دیگر بر میزان تاثیرپذیری بارش از پدیده انسو افزوده می شود که اوج این افزایش در ایستگاه میانه قابل مشاهده است.

جاده تبریز مرند، در بخشی از مسیر خود با عبور از گردنه استراتژیک پیام، جلگه صوفیان و تبریز را به دشت مرند ارتباط می دهد. در این مسیر، جاده از زمینهایی عبور می کند که ارتفاع زیاد، گسترش نهشته های سطحی کواترنر، دامنه های ناپایدار و فعالیت فرایندهای ژئومورفولوژیکی متعدد از ویژگی های آن است. علاوه بر این، وقوع سیلابها و روانه های خرده سنگی، حرکات توده ای، وجود گسلهای فعال، فرسایش قهقرایی و عملکرد نادرست انسان در بهره برداری از امکانات منطقه، اجرای طرحهای عمرانی از قبیل راه سازی را با مشکلاتی مواجه ساخته است. شناسایی دقیق مسیر و ارزیابی ژئومورفولوژیکی آن، بررسی آثار ژئومورفیکی ایجاد خطوط ارتباطی و شناسایی مخاطرات طبیعی ناشی از عوامل ژئومورفولوژیکی، اهداف این تحقیق را شامل می شوند.
این تحقیق اهمیت توجه به فرایندهای ژئومورفولوژیکی را در مهندسی راهسازی و همچنین برنامه ریزی های آمایش سرزمین در مناطق مشابه، تبیین می کند و بر توانایی و نقش داده های ژئومورفولوژیکی در طراحی راه های ارتباطی تاکید دارد.

یکی از مراحل مهم فرایند برنامه ریزی، ارزیابی است که این امر به بهینه کردن برنامه ها، تصمیم سازی ها و سرانجام به امکانپذیری و واقعگرایی برنامه ها کمک می کند. عدم توجه به این مساله در دهه های گذشته هزینه های سنگین اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بر پیکره جامعه اسلامی وارد ساخته است، به طوری که مدیریت کشور را با تصمیم گیری های نابهینه رو به رو کرده است. این در حالی است که با توجه بیشتر به این مساله و نهادینه کردن آن می‎توان مانع افزایش این هزینه ها شد و در این میان ارزیابی عملکرد سازمان های دولتی می تواند در بهینه سازی تصمیمها و افزایش رضایت مردم نقش مهمی را ایفا کند.
در این تحقیق برای دادن پاسخ کارشناسی به هزینه های تحمیل شده ناشی از وجود حلقه های گمشده ارزیابی در مدیریت برنامه ریزی کشور، یکی از سازمان های دولتی که سابقه ای طولانی در عرصه خدمات‎رسانی به روستاها دارد، به نام مجتمعهای خدمات بهزیستی روستایی مورد ارزیابی قرار گرفته و تلاش شده است تا عوامل مؤثر در عملکرد آنها از جنبه های مختلف شناسایی شده و چارچوب مناسبی برای ارزیابی عملکرد آنها ارائه شود. به این منظور در این که یکی از روش های جدید در ادبیات توسعه تحقیق با روش ارزیابی مشارکتی روستایی (PRA) و برنامه ریزی است، عملکرد مجتمعهای بهزیستی روستاهای کورده، امام ‎تقی و دهشک شهرستان مشهد از نظر روستاییان و کارکنان مجتمعها ارزیابی شد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و سازمانی در عملکرد مجتمعهای بهزیستی مؤثر می باشند.