نشریه پژوهش های نهج البلاغه
سال پانزدهم شماره 3 (پیاپی 50، پاییز 1395)

تصویرآفرینی، شیوه ای هنری برای بیان مطالب است. این شیوه که مناسب با طبع آدمی است در قرآن و متون اسلامی نیز مورد توجه قرار گرفته است و با این روش موجودات و مظاهر عالم هستی به صورت زنده و پویا مقابل دیدگان مخاطبان قرار داده شده است. تصویرآفرینی مناسب ترین روش در آشکار نمودن مقصود و تاثیرگذاری بر مخاطب است. این تاثیر، زمانی دوچندان می شود که تصاویر با فطریات و بدیهیات هماهنگ باشد. بعد از قرآن کریم، استفاده از زبان تصویر در نهج البلاغه نیز مشاهده می شود. نهج البلاغه با زبان تصویر با همه وجود انسان؛ عقل، حس و وجدان او سخن گفته است. امام علی× در سخنان نغز و بلیغ خود، چشم اندازهای بدیع جهان هستی را در مقابل دیدگان خوانندگان ترسیم نموده است. در این نوشتار برخی از این تصاویر در مورد زمین، آسمان، کوه ها، ابرها و برخی پرندگان مانند طاووس و خفاش، مورد بررسی قرار گرفته است.

عقل و تفکر وجه بارز امتیاز انسان است. گوهر عقل با پرسش گری بارور می شود. از این رو در آموزه های اسلامی در روند معرفت افزایی انسان، روحیه کنجکاوی و پرسش گری او مورد تشویق قرار گرفته است. مفهوم عباراتی نظیر: «سل تفقها و لا تسال تعنتا» و «سلونی قبل ان تفقدونی» در نهج البلاغه، از یک سو بیانگر ضرورت پرسش گری در کنار انگیزه سوال وی است و از سوی دیگر پاسخ گویی شایسته به پرسش ها را مورد تاکید قرار داده است. این پژوهش، نحوه و گونه های پاسخ امام× را معطوف به ارتقاء جایگاه انسانی و در راستای تربیت وی برای نیل به مراتب کمال می داند و در یک نگاه کلی مواجهه امام× را در چنین مواردی، پاسخ به حس کنجکاوی برخاسته از فطرت آدمی پرسش گران و به رسمیت شناختن خصوصیت حق طلبی آدمیان می داند. در نظر داشتن مولفه هایی نظیر ویژگی های شخصیتی پرسش گر و فضای پرسش و باورهای حاکم بر آن و موضوع مورد سوال، امام× را بر آن داشته تا گاهی به سوال ها، پاسخی شفاف بدهد و زمانی بنا به مصالحی از پاسخ گویی امتناع ورزد، همان گونه که گاهی پاسخ ها اجمالی و زمانی تفصیلی و همراه با تحلیل، اقناع و اتمام حجت و روشنگری است.

عده ای مسائل اخلاقی را به عنوان امری خصوصی در زندگی شخصی انگاشته و برخی آن را از مسائل مقدس روحانی و معنوی موثر در سرای آخرت و امری دست نیافتنی دانسته اند و برخی اخلاق را مانع بزرگ آزادی پنداشته اند. امام علی× معتقد است که اخلاق نه تنها برای سرای آخرت سعادت آفرین است بلکه برای همین زندگی دنیوی نیز یک ضررت است و انسان برای نیک بختی در طول زندگی خود چاره ای جز طی مسیر مکارم اخلاق ندارد. گرچه علم و معرفت، مال و ثروت، جاه و مقام و شرافت نسبی، باعث ارتقاء شخصیت انسان می شود اما این همه در پرتو اخلاق معنا می یابد، به گونه ای که اگر اخلاق حذف گردد، برای شخصیت انسان چیزی باقی نمی ماند. از سوی دیگر رعایت اصول اخلاقی، در بحران ها و فرازهای بلند و نشیب های تند زندگی، کار ساده ای نیست و نیازمند عزم راسخ و پشتوانه ای نیرومند است. این مقاله با محوریت فرامین امیرمومنان×، درصدد بررسی عواملی است که می تواند عزم جوانح انسان را در پایبندی به اصول اخلاقی راسخ تر گرداند.

هر جامعه ای برای جلوگیری از هرج و مرج نیازمند تشکیل حکومت است. در حکومت اسلامی حاکمیت مطلق از آن خدای قادر و متعال است. خدای سبحان افرادی را به صراحت یا اشاره برای اداره حکومت اسلامی منصوب نموده است. از آنجا که دایره حکومت اسلامی گسترده است و یک نفر به تنهایی نمی تواند تمام سرزمین های اسلامی را اداره نماید، باید با انتصاب مدیران شایسته در رده های مختلف سازمان ها اداره امور مردم با حفظ رعایت سلسله مراتب سازمانی به خوبی به انجام رسد. با بررسی سیره امام علی× و متون حکومتی برجای مانده از آن حضرت، دانسته می شود که امام در حکومت کوتاه خویش برای انتصاب و ادامه حاکمیت مدیران معیارهایی را قرار داده است، بر اساس این معیارها بخش زیادی از مدیران دولت پیشین از سمت خود عزل شده اند. در این مقاله مهم ترین این ویژگی ها مورد بررسی قرار گرفته است که عبارتند از: ایمان، تقوا، عدالت، امانت داری، صداقت، اصالت خانوادگی، نداشتن سوء پیشینه، نظم و انضباط، تجربه و اطاعت پذیری.

«ورع» و «عفت» از جمله مفردات اخلاقی در نهج البلاغه است. «ورع» در لغت به معنای دوری از گناه است و به شخصی که پیوسته از گناهان دوری کند پرهیزکار یا ور ع گفته می شود. این واژه از واژگان کاربردی در بحث اخلاق و سلوک عرفانی است و در اصطلاح معناشناسی، دارای خاصیت اشتراک معنوی است، بدین گونه که ورع دارای یک معنای کلی است و تحت آن مصادیق فراوانی را می توان جای داد. اینکه «ورع» در مصادیق خود دارای چه معانی است، بستگی به قرار گرفتن در سیستم معنایی دارد؛ اگر در مرکز سیستم قرار داشته باشد، با معنای تقوا مترادف است و اگر یک عنصر از عناصر سیستم باشد، معنای آن با تقوا متفاوت است. «ورع» با عناصر خاصی مانند تقوا، زهد، عفت، عصمت و نزاهت هم سیستم می شود. «عفت» نیز مانند واژگان عصمت، ورع و زهد، بر گونه ای از بازدارندگی یا منع و بازداشت دلالت می کند و این همان مفهوم دلالی یا معنای مفهومی است که دارای مصادیق گوناگون بر حسب اوضاع و شرایط متن و فرامتن است. بنابر این «عفت» از مقوله مشترک معنوی است و در یک سیستم معنایی، مصادیق دقیق آن روشن می شود.

امنیت در تمامی ابعاد آن، به عنوان یکی از اساسی ترین و ضروری ترین نیاز انسان ها مورد توجه دین مبین اسلام قرار دارد. یکی از ابعاد امنیت، امنیت اقتصادی است. توسعه و پیشرفت اقتصادی و عمران و آبادانی سرزمین، نیازمند ایجاد و ارتقاء امنیت اقتصادی است. امنیت اقتصادی، حاصل شناخت عوامل و موانع، تهدیدها، روش تحصیل و راهکارها و آثار آن است. حکومت هر چند کوتاه امیرمومنان× و تاکید ایشان بر ایجاد فضای اقتصادی سالم و به تعبیر امروزی امنیت اقتصادی، می تواند الگویی کامل و نیکو از ایجاد و ثبات امنیت اقتصادی را به تصویر کشاند. مقاله حاضر در صدد بررسی و بیان نقش و جایگاه امنیت اقتصادی و عوامل و موانع امنیت اقتصادی از دیدگاه امیرمومنان× و روش های تحصیل و راهکارها مورد استفاده ایشان در ایجاد و ارتقاء امنیت اقتصادی است.

کتاب «الغدیر» با تکیه بر منابع اهل سنت در جهت اثبات ولایت امام علی× نگاشته شده است. علامه امینی در اثبات این موضوع به آیات قرآن، احادیث، اشعار و گزارش های تاریخی استناد نموده است. آیات اکمال، تبلیغ و عذاب واقع از مهم ترین آیات و حدیث غدیر از مهم ترین روایات مورد استناد الغدیر است. امینی در باب اشعار به 150 غدیریه استناد کرده است. روش عمومی الغدیر در همه این استنادها آن است که افزون بر اثبات واقعه غدیر و انتصاب امام علی× به جانشینی پیامبر اکرم|، به فضایل و مناقب امام× نیز می پردازد. تبیین صحت سند و تواتر حدیث غدیر از روش های خاص علامه در بحث احادیث است. امینی در ذکر غدیریه ها نیز روش خاص خود را دارد. وی در مسیر اثبات ولایت به ذکر شعر شاعران وابسته به گروه و نژاد خاصی بسنده نکرده و به بیان اشعار شاعران عامی و دانشمند و نیز شاعران غیر عرب و غیر مسلمان و حتی مخالف حضرت نیز پرداخته است.