پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات
سال هفدهم شماره 3 (پیاپی 38، بهار و تابستان 1381)

اطلاعات در دنیای امروز یا عصر اطلاعات دارای ویژگی ها و خصایصی است که به اعتبار آن می توان وضعیت مطلوب آینده را ترسیم کرد. پراکندگی جغرافیایی، انبوهی، سرعت روزآمدی، تنوع موضوعی اطلاعات، بین رشته ای ها و تنوع زبانی از اهم مسایلی است که مقوله اطلاعات، امروزه با آن روبه رو است. حرکت اطلاعات در روند تبدیل به دانش در مسیر اخص گرایی، جامعه اطلاعاتی امروز را تحت سه مقوله اطلاع سازها، اطلاع پردازها و اطلاع خواه ها مشخص می شود نیازمند برنامه ریزی خاصی می کند. بررسی مسیر تولید و تولد روش ها، ابزار، اندیشه ها و روندهای اشاعه اطلاعات از نظرگاه تاریخی، منجر به دستیابی رویکردهای اطلاعاتی خاصی در عصر حاضر از جمله حرکت به سمت تخصصی شدن، خودکارسازی، کیفیت گرایی، اطلاعات ناب، جلوگیری از ریزش کاذب و اطلاع رسانی گزینشی شده و پیش بینی می شود هزاره سوم هزاره اطلاع رسانی گزینشی در مفهوم خاص آن باشد.

رشد سریع اطلاعات الکترونیکی در عصر حاضر، زمینه ساز ایجاد انواع متعدد شبکه های کتابشناختی گردیده است. دستیابی به اطلاعات الکترونیکی مستلزم استفاده از روش موثر در نمایه سازی و تشخیص کلیدواژه های مهم بیانگر محتوای یک مدرک است. در همین راستا، (او.سی.ال.سی)1 که بزرگترین شبکه کتابشناختی جهان محسوب می شود به منظور فراهم آوردن تسهیلات لازم برای دستیابی سریع وموثر به اطلاعات، اقدام به ساخت سیستم نمایه سازی خود تحت عنوان "وورد اسمیت" نموده است. مبنای کار این سیستم، تشخیص خودکار مفاهیم، کلمات و عبارات کلیدی در متن ماشین خوان، براساس»پردازش زبان طبیعی«است. به این ترتیب شبکه (او.سی.ال.سی) با استفاده از تئوری های زبانشناسی محاسباتی و معنائی-که مورد تاکید پردازش زبان طبیعی است-و نیز با بکارگیری تئوری های اطلاع رسانی و مدل های آماری، سعی در ساخت نمایه ای داشته است که علاوه بر همخوانی با حجم عظیم داده های این شبکه، از کارآئی و توانائی کافی و لازم در بازیابی سریع و موثر اطلاعات از محیط شبکه نیز برخوردار باشد.

این پژوهش با هدف بررسی شخصیت لازم در موفقیت شغلی کارشناسان کاوش اطلاعات انجام شده است. بدین منظور با استفاده از نظریه صفات و بهره گیری از روش علمی تحلیل عوامل به انتخاب و اندازه گیری تعداد محدودی از صفات پرداختیم. نظریه پنج عاملی بزرگ نورمن مبنای این پژوهش قرار گرفت. طبق این مدل، صفات به پنج عامل بزرگ برونگرایی، سازگاری، وظیفه شناسی، ثبات عاطفی و فرهنگ و تربیت و حدودا در بیست مقیاس توضیح دهنده تقسیم گردید. بر این اساس، پرسشنامه شخصیتی با سی و هفت ویژگی در پانزده مرکز تحقیقاتی و اطلاعاتی بین سی و دو کارشناس کاوش اطلاعات و سی و دو کتابدار توزیع گردید. پس از جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل نتایج حاصله که با استفاده از آزمون دو جمله ای و خی دو انجام شد، تاثیر نوع پنجگانه شخصیت بر موفقیت شغلی آن ها از نظر پاسخ دهندگان مورد تایید قرار گرفت.

در این پژوهش به منظور شناسایی امکانات سایتهای کتابخانه های ایرانی در محیط وب و تهیه راهنمای این سایتها با استفاده از چک لیست و از طریق جستجو در اینترنت به شناسایی و مقایسه امکانات سایتهای کتابخانه ها پرداخته شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد از مجموع 49 سایت از نظر مکان استقرار موسسات حامی سایتها 73 درصد یعنی 36 مورد از موسسات در تهران مستقر هستند. پنجاه و یک درصد از سایتها دارای اپک می باشند. دوازده درصد از سایتهای دارای اپک از نرم افزار سیمرغ بهره برده اند. چهل و هفت درصد ازموسسات دارای سایت کتابخانه دانشگاهی هستند و 45 درصد از سایتها فاقد صفحه و راهنمای فارسی می باشند.

حجم وسیع اطلاعات بر روی شبکه وب باعث می گردد تا پاسخ دهی به کاوش های ارسالی از سوی کاربرن، بدون دسترسی به تمام متون و فقط با استفاده از فایل های نمایه صورت گیرد. بدین منظور، در سطح شبکه از روش های مختلف نمایه سازی استفاده می گردد. روش نمایهء انتهای کتاب، استفاده از ابرداده ها، شاخه های موضوعی و ساختار متمرکز و پراکنده در فن آوری موتورهای کاوش از روش های دیگر می باشد.بسیاری از موتورهای کاوش از یک ساختار متمرکز خزنده-نمایه ساز، سود می جونید. خزنده ها برنامه های نرم افزاری هستند که عمل پیمایش وب را انجام داده و صفحات جدید و یا به روز در آمده را به سرویس دهنده ای که قرار است این صفحات در آنجا نمایه شوند، می فرستند.در ساختار پراکنده که بسیار موءثرتر از نوع متمرکز است، مشکلات ناشی از استفاده از ساختار متمرکز چون:1) دریافت درخواست صفحات، توسط خزنده های متفاوت موتورهای کاوش، از سرویس دهندگان وب؛2) افزایش ترافیک در وب به علت استخراج تمام اشیا و اجزا صفحات وب و نادیده گرفتن اکثر آن ها هنگام نمایه سازی؛3) جمع آوری اطلاعات بدون همکاری و آگاهی سایر خزنده ها و موتورهای کاوش، مورد توجه قرار گرفته و مرتفع شده است.

این مقاله آموزش برای مدیریت کتابخانه را در زمینهء یک محیط در حال دگرگونی سریع که در آن تلاش برای نوآوری، اثربخشی هزینه ها، و تحلیل هزینه و فایده از نمودهای عینی آن است، مورد بررسی قرار می دهد. تقاضا برای»ارزش پول«محور اصلی تفکر سازمانی را تشکیل می دهد. دوران توسعه طلبی که مدیریت می توانست به آسانی منابع و امکانات اضافی را به دست آورد جای خود را به دوران دفاع و توجیه جدی، نه برای منابع و امکانات اضافی بلکه همچنین در معنای اهم، برای پیشتیبانی از منابع و امکانات موجود داده است. دنیای آموزشی نیز از این روند مستثنی نیست، و به طور روزافزونی در تمام دنیا درگیر مبارزه برای کاهش هزینهء واحدهای درسی است در صورتی که معیارهای آموزشی موجود را حداقل صیانت و یا بهبود بخشد. تلاش برای استفاده کارا از پرداخت مادی مالیات ها محدود به مرزهای جغرافیای ملی نیست. در دنیای اطلاعات تاثیر انتشارات الکترونیکی، آغاز به عرضهء دیدگاه های جدید نموده و افزایش پیچیدگی سیستم های ذخیره سازی پایگاه های اطلاعاتی موجب افزایش تقاضا برای ارایه خدمات شده است. تمام این پدیده ها در دوران فشار تورم و کاهش اعتبارات، باعث تقلیل منابع مالی برای فراهم آوری خدمات اثربخش شده است. خدمات کتابخانه در جامعه دانشگاهی بایستی با این تحولات وفق یابد. در نتیجه کتابداران، و کتابخانه های آن ها، مسئولیت پذیری بیشتری را در قبال تدارک خدمات و هزینه ها عهده دار شوند. در چنین شرایطی کتابداران باید آینده نگر و فعال بوده و پاسخگوی مقتضیات بیرونی باشند؛ که این امر نیازمند مدیریت خلاق، نوآور، و آموزش دیده است. به منظور پاسخگویی به این مقتضیات نیاز روزافزونی به کارکنان در تمام سطوح وجود دارد که مدیران اثربخش شوند. از این پس، کسب محور یک کتابخانه رسمی یا مدرک تحصیلی، همراه با آموزش ضمن خدمت و یا دوره های کوتاه مدت کارآموزی کافی نیست. امروزه نیاز به تفکر آینده نگر و طراحی برنامه های آموزشی مناسبی است که در موضوع مدیریت نهفته است(1). بنابراین، این مقاله، تعریف محدود آموزش به معنی»تدوین سیستماتیک یک الگوی مهارتهای شناختی، نگرش ها و نیازهای رفتاری به منظور اجرای با کفایت یک کار یا وظیفه را مورد استفاده قرار نمی دهد«. یک تعریف وسیع تر از آموزش و آموزش مداوم»مبتنی بر مبانی آموزش اساسی، نوسازی و توسعه نگرش و فهم، و حفظ یک رویکرد جدید و انعطاف پذیربرای کار مناسب تر به نظر می رسد. در این مقاله سعی شده که مفاهیم آموزش و پرورش مداوم در یک مفاد در نظر گرفته شود. ابعاد آموزشی صلاحیت ها مثل آنچه که در مدرسه های کتابداری اعطاء می شوند مورد بحث نمی باشند.

ماشینی شدن برای کتابخانه های دانشگاهی مسئله جدیدی نیست. در پایان دهه 1980، در واقع تمام این کتابخانه ها برگه دان جستجوی پیوسته، پایگاه های سی دی رام، و جستجوی پیوسته منابع را دارا بودند. کتابخانه های دانشگاهی طرح های ماشینی شدن را به طور جدی از دهه 1970 پی گیری نمودند. اما فقط در یک دهه، از سال 1991 تاکنون، تمرکز تغییرات در خدمات ارجاعی دانشگاهی قابل توجه و عمیق بوده است. بیشتر این تغییرات با پیشرفت سریع اینترنت ارتباط داشته است. در سال 1991، شبکه ای وجود نداشت، مجلات الکترونیکی اندکی موجود بود، ارتباط بین سرویس های مختلف نیز کم بود و شبکه ارتباطات مجدودی وجود داشت. در هر حال، برای ما که در کتابخانه های دانشگاهی سال 1991 کار کرده ایم و آن ها که آن زمان را مشاهده نموده اند نیاز به تغییرات کاملا محسوس بود. احساس نمودن تغییرات بوجود آمده در فضای سال های آخر دههء منتهی به سال 2000 باعث شد تا بخش های مرجع کتابخانه دانشگاهی مورد بررسی قرار گیرد تا بتوانیم این تغییرات را محاسبه نماییم. از شروع سال 1991، ما کتابخانه ها را هر سه سال یک بار در دههء اخیر بررسی نمودیم و نتایج را با جستجوی پیوسته به چاپ رساندیم (در سال 1992 و 1995 و 1998)1. و حالا که در پایان سال 2000 و پایان دههء سال های 1990 و قرن بیستم فضای جدیدی شروع شده است، ما به زمان گذشته بازمی گریدیم و بخش های مرجع این کتابخانه های دانشگاهی را مرور می کنیم. به این ترتیب نتایج یک دهه تغییرات-از سال های 1991 تا 2001-در سرویس خدمت رسانی مرجع دانشگاه به دست می آید. زمینه تحقیقکتابخانه های مورد تحقیق تماما عضو انجمن کتابخانه های اختصاصی (ای.آر.ال)2 هستند. این انجمن غیرانتفاعی و اعضای آن بیش از 120 کتابخانه در ایالات متحده آمریکا و کانادا هستند، 110 موءسسه از این تعداد از موءسسات دانشگاهی به شمار می روند. این ها بزرگترین دانشگاه های تحقیقاتی در آمریکای شمالی را تشکیل می دهند که در سطح وسیعی مدارک مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا ارایه می دهند و همگی در صدر تحقیقات دانشگاهی قرار دارند. کتابخانه های این موءسسه جهت هدایت این بخش از تکنولوژی قابل ملاحظه و از خدمات مهمی برخوردارند.3پرسشنامه های ما در سال 2000-2001 به سرپرستان این کتابخانه که اعضای این انجمن هستند با پست الکترونیکی ارسال شد (پرسشنامه های سه بررسی قبل از طریق پست معمولی ارسال شده بود). امسال تعداد 70 کتابخانه پاسخنامه ها را ارسال داشته بودند که 64% از پاسخنامه ها را تشکیل می دهد. در بررسی اخیر، پرسشنامه هم برای سرپرست بخش خدمات مرجع فرستاده شدند (در مقایسه با میزان پاسخها که 81% در سال 2/91 و 85% در سال های 5/94 و 62% در 8/97 بوده است. اینها دانشگاه های بزرگی هستند که ده ها هزار دانشجو را از طریق کتابخانه ای شعبه ای زیادی در محوطه دانشگاه سرویس می دهند. 90% از پاسخنامه ها در حدود 000/10 یا بیشتر به دانشجویان تمام وقت (اف.تی.ای)4 و 3/24% به 000/30 یا بیشتر از دانشجویان خدمات ارایه می دهند. از این دانشگاه ها بیش از 20 کتابخانه در محوطه دانشگاه می باشند. تمامی این کتابخانه ها دسترسی از راه دور به بعضی از منابع الکترونیکی را دارا می باشند، و در سطح وسیعی (86%) بیش از صد پایگاه اطلاعاتی برای مشتریان کتابخانه های خود را دارند.

مرکز اطلاعات شبکه کشاورزی (ای.جی.ان.آی.سی)، نظام اشاعه اطلاعات اینترنتی برای بهبود کیفیت منابع و اطلاعات کشاورزی می باشد. در حال حاضر بیش از 35 سازمان در این شبکه فعال هستند که هر یک بخش کوچکی از اطلاعات تخصصی آن را تامین می کند. این نظام اطلاعاتی شامل برنامه های منظم جهت مداری است که اطلاعات کشاورزی و امور مربوطه و منابع مرجع چند رسانه ای برای استفادهء عموم، دانش پژوهان، گروه های تجاری و کاربران دولتی فراهم می آورد.بعضی از اهداف ای.جی.ان.آی.سی از این قرار است: شناسایی و ارزیابی مجموعه عظیم اطلاعات و منابع الکترونیکی، سهولت دسترسی و بازیابی از مفیدترین منابع اطلاعاتی، گردآوری کامل ترین آن ها، اطلاع رسانی به متخصصین مناطق تحت بررسی و خدمات مرجع پیوسته، استفاده ازخصوصیت اشاعه اینترنتی به عنوان اهرمی جهت اطمینان خاطر از این که کار و مسئولیت به یک نسبت در این امر دخالت داشته اند و سهولت در همکاری و ارتباط بین جامعه بزرگ کشاورزی، ویژگی شاخص هر یک از این مراکز ارایه خدمات مرجع می باشد. اعضاء همواره خلاصه ای در مورد این مرکز و دو نمونه مطالعاتی در دسترسی کاربران قرار می دهند. آنها کارهای انجام شده توسط دانشگاه مینه سوتا در آماده سازی برای انتقال منابع مرجع به دانشگاه، ایالت تا سطح جهانی را شرح می دهند و نیز تلاش های دانشگاه ایالتی واشنگتن را برای ساخت مجموعه مراجع دیجیتالی به بحث می پردازد.

دسترسی در برابر نگهداری زمانی یکی از موضوعات داغ در دنیای اطلاعات بوده است و عملکرد خدمات تحویل مدرک تشکیل دهنده این قسمت بحث می باشد. این مقاله بر روی کار کانونی دانشگاه لیورپول متمرکز می شود و خدمات ارسال مدارک موجود و آینده را که مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته اند ترسیم می کند. متون مربوط ارجاع داده شده و پس زمینه های طرحهای هادی توضیح داده شده و معیارهایی که برای گنجاندن خدمات مورد استفاده قرار گرفته مطرح شده است. ارزشیابی کاملی از خدمات(1) BL’s inside، (2) BODOS، (3) Ei Text از شرکت اطلاع رسانی مهندسی الزویر(4)، Uncover LAMDA(5) ارائه شده است. نتایج اولیه گزارش شده است*. از نتایجی که تاکنون به دست آمده حاکی از آن است که از خدمات مدرک در شکل کانونی خود نمی توان به عنوان حلال برای حل مسئله دسترسی در برابر نگهداری استفاده کرد.

با گسترش روزافزون کاربردهای اینترنت و اطلاعات الکترونیک در عرصهء پژوهش، رعایت حقوق صاحبان آثاری که حاصل تلاش خود را در شبکه جهانی اینترنت در اختیار پژوهشگران دیگر قرار می دهند ضروری به نظر می رسد. در این مقاله، برای معرفی سبک واحدی در نحوهء استناد به این منابع، روش "انجمن روانشناسی آمریکا" مورد بررسی قرار گرفته است.