نشریه پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی
پیاپی 13 (زمستان 1390)

در این پژوهش با عنایت به نقش الگویی ائمه به شیوه تحلیل اسنادی به بررسی ماهیت تربیت اجتماعی از دیدگاه امام علی(ع) پرداخته شده است. منابع پژوهش شامل متن کامل نهج البلاغه (ترجمه مرحوم محمد دشتی)، شرح غررالحکم و دررالکلم، وسائل الشیعه، بحارالانوار، نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه به همراه پژوهش ها، گزارشهای تحقیقاتی، مقالات انتشار یافته در خصوص ماهیت، نقش و چالش های تربیت اجتماعی از نظر امام علی(ع) و غیره بوده است. روش پژوهش از نوع تحلیل اسنادی بوده و طی آن مجموع منابع، اسناد و مراجع یاد شده مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهش از دو مرحله اصلی الف) توصیف و ارائه مفاهیم و ب) تحلیل، استنباط و استنتاج تشکیل شده است. یافته ها نشان می دهد امام منشوری جامع، دقیق و همه جانبه در تربیت اجتماعی عرضه داشته اند که رهنمودهای آن رنگ کهنگی به خود نمی گیرد؛ زیرا با تاکید بر اصول عقیدتی مطرح شده است. کلام علوی ماهیت تربیت اجتماعی را در برگیرنده وجوهی چون طبیعی و فطری، انسانی، درونی و خود انگیخته، آمیزه فرد و اجتماع، عمومی، فراگیر، دینی و توحیدی نشان داده که شرح مبسوط هر یک از آنها در مقاله حاضر عرضه می شود.

برای دریافت آیین بندگی برخاسته از الهامات ربانی اولیای الهی، نگاهی محدود در حد این مقال بر ژرفای دعای سرشار از گوهر عرفان ناب حسینی و برخی سیره و سخنان دیگر آن الگوی کامل تربیت و بندگی عرفانی به عنوان مسئله اصلی تحقیق داشته است. از زاویه فلسفه آفرینش انسان، که همانا عبودیت و بندگی خداست براساس سخن حضرت امام حسین (ع) با تعبیر «ان الله جل ذکره ما خلق العباد الا لیعرفوه» معرفه الله ، کمال بندگی در تربیت عرفانی تعریف شده و در قالب محورهای چهارگانه آیین بندگی با الهام از مضامین دعای عرفه بیان می شود که عبارت است از: 1- مملوکیت و مقهوریت مطلق 2- تعلق و نیاز مطلق 3- تفکر در آثار و آیات و ذکر و شکر مدام 4- شرم نقصان و استغفار مدام و در پایان، طی جمعبندی نهایی این مقال، سیر تکمیلی مرامنامه بندگی و سلوک عارفانه برگرفته از یافته ها و مضامین دعای عرفه و سخنان حضرت تحت عناوین 1- حقیقت بندگی معطوف به فلسفه آفرینش 2- محبت و عشق عبودیت رهیافت معرفت الهی 3- اطاعت محض و تسلیم مطلق اوامر و نواهی الهی 4- عشق و محبت به بندگان و مخلوقات حضرت پروردگار 5- تجلی وجه اجتماعی بندگی در تلاش برای تحقق حاکمیت دین خدا مشخص و برشمرده شده است.

این پژوهش با هدف مشخص کردن وضعیت شرکت زنان ساکن شهر تهران در کلاسهای معارف اسلامی به عنوان مقدمه تربیت اسلامی فرزندانشان انجام شده است.
روش تحقیق به لحاظ هدف، کاربردی، و از لحاظ روش گرد آوری داده ها توصیفی از نوع پیمایشی است. جامعه آماری تحقیق شامل زنان دارای فرزند ساکن در شهر تهران بوده اند که 409 نفر از آنان به روش خوشه ایطبقه ای از مناطق 2، 5، 7، 9، 13، 14 و 16 شهر تهران به عنوان نمونه های تحقیق انتخاب شده اند. داده های تحقیق از طریق پرسشنامه محقق ساخته گرد آوری شد. در تجزیه و تحلیل داده ها علاوه بر استفاده از شاخصهای آمار توصیفی برای تعیین معنا داری تفاوتها از آزمون کای اسکوئر نیز استفاده شد. نتایج تحقیق نشان داد که در حال حاضر حدود یک چهارم از زنان تهرانی درکلاسهای معارف اسلامی شرکت می کنند که مهمترین نیازهای آموزشی خود را به ترتیب در حوزه قرآن، احکام و اخلاق ذکر کرده اند.

اگر چه پرورش همه ابعاد وجودی متربیان وظیفه نظام های تربیتی است، اما ارزیابی برنامه های درسی نشان می دهد که در نظام های آموزشی، صرفا به بعد عقلانی فراگیران توجه می شود و سایر ابعاد وجودی خصوصا بعد روحانی و معنوی مورد غفلت قرار می گیرد. این درحالی است که طبق نظر متخصصان، پرورش جنبه های معنوی در متربی برای یافتن خویشتن خویش، امری فوری و حیاتی است. برنامه درسی معنوی به معنی پرورش جنبه های معنوی انسان از طریق فرایند آموزش فقط مرکب از زمینه های موضوعی نیست، بلکه مبتنی بر زمینه های نمادی، زمانی و جهانی قابل تامل است. این نوع برنامه درسی خواهان نیل به سطوح عالی آگاهی، معنی دار کردن زندگی و درک رابطه با وجود متعالی و تاثیرگذار بر زندگی است. هدف اصلی این مقاله، تبیین بعد معنوی انسان و برنامه درسی معنوی و تعیین استلزامات برای انتخاب رویکرد معنوی در تعلیم و تربیت است؛ لذا تلاش شده ضمن بحث از ماهیت معنویت و عوامل آن از دیدگاه صاحب نظران مختلف و نیز تشریح معنویت و نشانگرهای آن از نظر قران، عناصر الگوی برنامه درسی معنوی به گونه ای تبیین شود که با وضعیت و مبانی دین اسلام سازگار باشد.

تفکر و اندیشه یکی از اساسی ترین مواهبی است که در دین اسلام از آن یاد شده است. اهمیت این مسئله چنان است که دین اسلام، یک ساعت اندیشه را از هفتاد سال عبادت بالاتر معرفی نموده است. هدف از این مقاله بررسی ویژگی ها و ثمرات تفکر انتقادی از دیدگاه امام علی(ع) است که با استفاده از روش توصیفی تحلیلی صورت می گیرد. تحقیق درباره تفکر انتقادی از دید امام علی(ع) بر اساس ویژگی هایی است که آن حضرت از تفکر انتقادی عرضه کرده اند که از مهمترین آنها می توان به تدبیر، استدلال بر مبنای قضایای پیشین، خود سنجی، تفکر واگرا، پرسش گری، توجه به آرای مختلف و توجه به شک و تردید راهبردی اشاره کرد. با توجه به گستردگی این ویژگی ها، آنها در دو دسته ویژگی های فردی و اجتماعی تفکر انتقادی از دیدگاه امام علی(ع) مورد بررسی قرار گرفته است.

بهره برداری از دو مفهوم تعلیم و تربیت و واژه های معادل با این دو، همواره در تغییر اعتبار و معنی از شاخه ای به شاخه دیگر سیر نموده است. ارتباط و یا انفصال این دو مفهوم و یا یگانه مفروض داشتن هر دو، نوع فهم و درک از آنها را دگرگون ساخته است. در این مقاله، سه نوع ارتباط برای دو مفهوم تربیت و آموزش به صورت آموزش، معادل با جمع دو مقوله تربیت و آموزش، آموزش و تربیت، به عنوان دو مقوله مستقل و در نهایت، تربیت، معادل با جمع دو مقوله تربیت و آموزش مورد بررسی واقع شده است. نتیجه این بررسی گویا است که افتراق و اتفاق این دو مفهوم به هر صورتی که مفروض شود، نوعی قرارداد دانسته شود که به امر ذاتی موجود در این مفاهیم تعلق ندارد. به عنوان پیشنهاد برای رفع این مشکل، و در این راستا مناسبترین قرارداد نیز ارائه شده است.
از سوی دیگر از نظر مقامی و ارزشی و تقدم و تاخر و فضل و برتری، نیز گفتمان گوناگونی برای این دو مفهوم تربیت و تعلیم، بین صاحبنظران هست. در این راه، واژه های مقدسی از کتاب الهی قرآن کریم، نظیر «تزکیه» نیز توسط متبحران به پشتیبانی این بحث فراخوان گردیده، و بر اهمیت تعیین دقیق حدود و ثغور این مفاهیم افزوده است. این اختلافات، هم از دیدگاه متخصصان و نظریه پردازان حوزه تعلیم و تربیت، هم از دیدگاه اجرایی و هم در ارتباط با بعضی مبانی دینی در این مقاله مورد ملاحظه قرار گرفت. سپس، راهکار منطقی و راه حل مناسب استخراجی از این مقاله در باب مقام و فضل و تقدم و تاخر این مفاهیم، ذو مراتب و مشکک دانستن آنها است.