فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی
سال هشتم شماره 4 (پیاپی 26، زمستان 1381)

هدف اساسی این مقاله تدوین و ارائه یک الگوی چند بخشی پویای برنامه ریزی نیروی انسانی است. نتایج تجربی درباره نیروی انسانی موردنیاز در طول برنامه سوم توسعه، برحسب گروه های شغلی، رشته های تحصیلی، و مقاطع تحصیلی است. نخست نتایج تجربی در «حل پایه» ارائه شده است. در حل پایه فرض گردیده که نرخ رشد برخی از متغیرهای عمده اقتصاد کلان برمبنای اهداف مندرج در برنامه سوم توسعه تعیین شود. محاسبات برمبنای الگوی پویای چندبخشی نیروی انسانی نشان می دهند که میزان ازدیاد اشتغال در طول برنامه حدود 1870 هزار نفر و کمتر از نصف پیش بینی برنامه سوم است. باتوجه به وابستگی نیروی انسانی موردنیاز به نرخ رشد تولید و مسیر زمانی متغیرهای عمده اقتصادی، آزمایشهای پویای مقایسه ای متعددی به عمل آمد تا آزمایشهای روند زمانی نیروی انسانی برحسب گروه های مختلف شغلی، رشته ها و مقاطع تحصیلی، تحت گزینه های سیاستی متفاوت محاسبه گردد.

به رغم آنکه بحران مالی جهانی تاثیر عمده ای بر روند توسعه آموزش عالی دولتی داشته است، در بسیاری از کشورها در دو دهه اخیر، تلاش جدی برای جلب مشارکت مردمی و سرمایه گذاری بخش خصوصی و همچنین نقش بیشتر متقاضیان ورود به آموزش عالی در پرداخت هزینه های آن آغاز شده است. تحقیقات انجام شده و راهکارهای پیشنهادی، اخذ شهریه مناسب را در محوریت برنامه های دانشگاه های دولتی برای جبران کمبود منابع مالی قرار داده اند ولیکن کمتر به نقش هزینه های اتلاف در کسری بودجه های دانشگاهی اشاره کرده اند. تحقیق حاضر، با انجام مطالعه موردی درباره یک دانشگاه تخصصی علوم پایه، مقدار هزینه اتلاف ناشی از مردودی و تکرار دروس را در میان دانشجویان دوره کارشناسی در طول یک دهه 80-1371 محاسبه و نقش و ارتباط آن را با بودجه آن دانشگاه بررسی کرده است و اعتقاد دارد بازیافت هزینه های اتلاف در برنامه های آموزشی می تواند نقش مؤثری در تامین کسری بودجه این دانشگاه داشته باشد. این بررسی سعی کرده است با تعیین برخی شاخصهای کارایی درونی آموزشی، از قبیل نرخ افت و نرخ تکرار، توصیه هایی کاربردی به منظور ارتقای کارایی برنامه های دانشگاهی ارائه نماید. بدیهی است که انجام چنین تحقیقی در سایر دانشگاه ها می-تواند نتایج قطعی ترین برای سیاستگذاری در این زمینه فراهم سازد.

یکی از رویکردهای برنامه ریزی توسعه آموزش عالی پاسخگویی به تقاضای اجتماعی آموزش عالی است. این مهم، خود، ضرورت شناخت و برآورد حجم تقاضای اجتماعی را در سالهای آتی مطرح می کند. این مقاله که برگرفته از یک طرح پژوهشی است سعی کرده است حتی المقدور به این مساله بپردازند و برآوردهایی از تقاضای آموزش عالی در دوره 88-1380 به تفکیک جنسیت، گروه های آزمایشی، دوره های مختلف و گروه های سنی مختلف ارائه کند و به شناختی در مورد چگونگی تاثیر متغیرهای اقتصادی اجتماعی بر تقاضای آموزش عالی نائل آید. برای این منظور، ابتدا با استفاده از ارقام به دست آمده از شاخصهای گذر تحصیلی در آموزش عمومی و متوسطه، جداول جریان دانش آموزان (گروه های همسن و سال) تشکیل و تعداد دانش آموزان سال آخر متوسطه و از آنجا تقاضای اجتماعی آموزش عالی – که با تعداد داوطلبان آزمون سراسری دانشگاه ها و مؤسسات آموزش-عالی اندازه گیری می شود – برآورد گردید. در گام دوم، تقاضای اجتماعی آموزش عالی با استفاده از محاسبه نرخ مشارکت در آموزش عالی به تفکیک گروه سنی و پیشبینی تحولات آن در آینده برآورد شد. در مرلحه سوم، با تشکیل معادلات رگرسیونی توصیف کننده تغییرات تقاضای اجتماعی آموزش عالی، تاثیر چند متغیر اقتصادی اجتماعی شناسایی شدند و از الگوهای به دست آمده برای برآورد تقاضا در سالهای آتی استفاده گردید. اهم نتایج به دست آمده حاکی از آنند که به دلل کاهش نرخ مشارکت مردان در آموزش عالی، که در گروه های اصلی جمعیتی رخ داده است و تداوم نرخ ثبت نام ناخالص زنان بر مردان، در سالهای آتی نیز سهم زنان در کل متقاضیان آموزش عالی روبه افزایش و سهم مردان روبه کاهش خواهد بود.

در پرتو مبانی نظری تحقیق، ضمن تدوین 7 فرضیه که ناظر بر رابطه متغیر اصلی تحقیق (انزوای ارزشی) و روابط میان هر یک از متغیرهای علی بود، با کاربرد روش پیمایش و استفاده از تکنیک پرسشنامه هدایت شده از 144 نفر دانشجو، که از بین 91605 نفر دانشجویان شاغل به تحصیل در سه مقطع لیسانس، فوق لیسانس و دکتری در دانشگاه های دولتی شهر تهران درسال تحصیلی 79- 1380 و به طریق نمونه گیری طبقه ای با دفت احتمالی مطلوب 0/5 = d و ضریب اطمینان 95 درصد انتخاب شده بودند، اطلاعات مربوط به ابعاد آسیب شناختتی فرهنگی در محیطهای دانشجویی جمع آوری گردید. براساس نتایج حاصل از مدل تبیینی تحلیل مسیر انزوای ارزشی، می توان استدلال کرد که این متغیر متاثیر از عوامل مختلفی است که در شبکه ای از روابط علی با یکدیگر و به صورت مرکب و مجموع قرار دارند و کل تغییرات آن را در مجموع متغیرهای علت (X) بیان می-کند. در این مدل، متغیرهای مطلوبیت شرایط خانوادگی، مطلوبیت شرایط آموزشی، SES، رضایت از زندگی، احساس ستیز با والیدن و ضدیت با جامعه هم، به طور مستقیم و هم به طور غیرمستقیم، برانزوای ارزشی اثر گذاشته اند. همچنین، انزوای ارزشی بازتابی از تاثیرات متقابل متغیرهای علت و منتج از مجموعه از خوردهای این عوامل است.

هدف از این بررسی شناخت سیاستهای بازارکار کشورهای پیشرفته و مقایسه آن با سیاستهای بازارکار ایران در برنامه سوم به منظور دستیابی به سیاستهای مناسب برای مقابله با بیکاری فزاینده نیروی کار در کشور است. برای این منظور، پس از بررسی نظریه های موجود، انواع بیکاری و انواع سیاستهای بازارکار معرفی می شوند. سپس سیاستهای بازارکار کشورهای پیشرفته شامل 16 کشور اروپایی و 5 کشور غیراروپایی از جمله دو کشور آمریکا و ژاپن به عنوان دو کشور موفق از این مجموعه بررسی می گردند. علاوه بر آن، سیاستهای بازارکار ایران با استفاده از برنامه سوم توسعه شناسایی و تحلیل می شود. در پایان نیز توصیه ها و سیاستهای پیشنهادی ارائه می شود. هر چند به دلیل مکمل بودن نیروی کار متخصص و نیروی کار غیر تخصصی، سیاستهای مؤثر بر کل اشتغال متخصصان نیز مؤثر است، اما جا دارد که در مقاله ای دیگر، به طور اخص، سیاستهای مؤثر براشتغال متخصصان مورد بررسی قرار گیرند.

مقاله حاضر حاصل پژوهشی است که توسط مؤلف درباره آموزشهای عالی آزاد و جایگاه آن در نظام آموزش عالی زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری انجام شده است. یافته های این پژوهش که براساس پرسشنامه های تکمیل شده به دست آمده اند، نشان می دهند که عملکرد دانشگاه های کشور در طراحی و ارائه آموزش عالی آزاد، ضعیف بوده است به گونه ای که گویی چیزی به نام آموزش عالی آزاد در دانشگاه های سراسری وجود ندارد. در بررسی این عملکرد ضعیف، به عواملی متعدد می توان اشاره کرد. اما مهمترین عاملی که این پژوهش به آن دست یافته است مستقل نبودن دانشگاه ها از نظر مالی و عدم تعیین سیاستگذاری کلی دانشگاه هاست. از این رو، مؤسسات آموزش عالی انگیزه ای برای گسترش حوزه فعالیت نداشته اند و به گذران امور، طبق روال گذشته، ادامه داده اند. مقاله، در پایان، پیشنهادهایی چند برای احیای آموزش عالی آزاد ارائه داده است.