نشریه تعلیم و تربیت استثنایی
سال نهم شماره 97 (دی 1388)

آموزش تلفیقی دانش آموزان دارای ناتوانی در مدارس عادی در بیشتر کشورهای اروپای غربی و آمریکا با موافقت کامل اندیشمندان آموزش و پرورش همراه بوده است. بررسی اسناد و مدارک در این دو دهه که اولین بار در عهدنامه حقوق کودک سازمان ملل متحد در سال 9891 متبلور شد،تاکید دارد کودکان دارای ناتوانی حق دارند در جامعه مشارکت فعال داشته باشند و آموزش و پرورش آنها باید به بیشترین یکپارچگی اجتماعی و رشد فردی منجر شود (ماده 32).با توجه به چنین اهدافی بود که آموزش تلفیقی دانش آموزان دارای آسیب شنوایی در مراکز عادی شکل گرفت و در حال اجرا است.امروزه با گذشت یک دهه از اجرای آموزش تلفیقی در ایران وقت آن است که ارزیابی دقیقی از میزان دستیابی به اهداف این آموزش داشته باشیم. ازاین رو،با تقسیم اهداف آموزش تلفیقی در پنج خرده مقیاس نیازهای عاطفی،مهارت های زندگی و تسهیل رفتار اجتماعی،رابطه با همسالان،مقوله های آموزشی،پذیرش اجتماعی و خرده مقیاس فرعی توجه معلمان به دانش آموزان با استفاده از پرسشنامه ی 40 سوالی،میزان دسترسی به این اهداف را مورد سنجش قرار دادیم. جامعه ی آماری ما در این پژوهش تمام دانش آموزان دارای آسیب شنوایی تلفیق شده در مراکز عادی شهر اهواز بودند که تعداد آنها بالغ بر 100 نفر بود.از بین این تعداد به صورت تصادفی 60 نفر به عنوان نمونه انتخاب و این افراد به دو گروه تصادفی 30 نفره تقسیم شدند. تحلیل آماری داده ها بین دو گروه پذیرا تلفیقی و معلمان عادی نشان داد به جز در خرده مقیاس چهارم (مقوله های آموزشی) اختلاف معنی داری بین تفاوت میانگین دو گروه وجود ندارد.

فراگیرسازی آموزش و پرورش همانند هر حیطه دیگر از نوآوری،در آموزش و پرورش نمی تواند و نباید بدون شواهد تاییدکننده ی پژوهشی گسترش یابد.اگرچه مبانی فلسفی این رویکرد منطبق بر ارزش های انسانی از جمله ارزش های دین اسلام و حقوق بشر به نظر می رسد و فرض شده که می تواند بار هیجانی معلولیت،جداسازی و ویژه سازی را که بر دوش کودک و خانواده قرار دارد را کاهش دهد،از هزینه های کلان تاسیس و اداره ی سامانه آموزش و پرورش ویژه به نحو چشمگیری بکاهد،کیفیت آموزش و پرورش را برای همه کودکان ارتقاء دهد،و اخلاق و ارزش های انسانی را در میان جامعه احیا کند،باید تمامی این فرضیه ها را در محک تجربه به اثبات رساند.در این مقاله این فرضیه ها مورد بررسی قرار گرفته و کاستی های روش شناسی در پژوهش های مربوطه تبیین می شود.

کودکان بسیاری بر اثر نقص های حرکتی،شنوایی، بینایی و ذهنی،با ناتوانی هایی مواجه هستند که همیشه با آنها باقی خواهد ماند.بدون هیچ تردیدی روشن است که خدمات آموزشی و توان بخشی موجود برای برطرف کردن نیازهای این افراد،کافی نیست،و این افراد از فرصت های کافی برای پیوستن به زندگی اجتماعی و اشتغال به کار، محروم هستند.ایجاد نگرش مثبت نسبت به افراد دارای ناتوانی،فراهم نمودن فرصت های برابر و یکسان برای آنها، شناخت نیازهای مختلف افراد و ارزش گذاری به آنها و بالا بردن آگاهی افراد جامعه،شیوه های مبارزه با این محرومیت موجود هستند. در چنین وضعیتی،آموزش و پرورش فراگیر مطرح می گردد.اصول نظام های آموزشی و توان بخشی مذکور بر این اصل انسان گرایانه استوار است که انسان باید به عنوان موجودی یکپارچه و سازمان یافته شناخته شود و همه کودکان حتی کودکان دارای ناتوانی،باید از آموزش برای ارتقای کیفیت زندگی برخوردار گردند و در این راستا بر این عقیده پافشاری می نمایند که باید همه موانع را از پیش روی برداشت و با فراهم کردن امکانات و تسهیلات، شرایط را برای آموزش فراهم کرد (فرهبد،1382). حال با توجه به اهمیت و ضرورت آموزش فراگیر، ارزشیابی مطالب آموخته شده نیز اهمیت بسیاری به خود می گیرد.ما نیازمند آن نوع سنجش و ارزشیابی هستیم که به هر دانش آموز به دیده ی احترام نگاه کند،موهبت های طبیعی و انسانی او را بسیار بیشتر از آزمون های سنتی نشان دهد،بازخوردی مثبت و تکالیفی رشددهنده به او ارایه کند و باور داشته باشد که هر دانش آمور قابلیت رشد و پیشرفت مدام را دارد (زینی ورند،1387). از مزایای ارزشیابی توصیفی می توان بیان نقاط ضعف و قوت در یادگیری،اراده ی راه حل مناسب در برخورد با مشکلات و احترام به تفاوت های فردی دانش آموزان را برشمرد.

هدف اصلی این پژوهش بررسی دیدگاه معلمان عادی و پذیرا نسبت به آموزش فراگیر و عوامل موثر در این نوع آموزش می باشد.برای این منظور از بین کلیه معلمان مقطع ابتدایی شهرستان دهاقان به کمک نمونه گیری خوشه ای 53 نفر معلم عادی و 53 نفر معلم پذیرا انتخاب شدند.ابزار پژوهش به صورت پرسشنامه نظرسنجی معلمان تهیه گردید.قابلیت اعتماد پرسشنامه به روش بازآزمایی مورد ارزیابی قرار گرفت.نتایج نشان داده که دیدگاه معلمان پذیرا از دیدگاه معلمان عادی نسبت به آموزش فراگیر مثبت تر است و از نظر معلمان،آموزش روش های تدریس ویژه،مهمترین نیاز آموزشی معلمان پذیرا است.همچنین در بین سایر حمایت ها از معلمان تلفیقی،محدود کردن تعداد دانش آموزان کلاس،اولویت نخست را بدست آورد.

جوامع انسانی بطور طبیعی متشکل از گستره ی وسیعی از تفاوت هاست،بخشی از این تفاوت ها مربوط به شرایط جسمی،حسی و ذهنی افراد جامعه است که به اصطلاح این افراد معلول یا دارای ناتوانی نامیده می شوند.بررسی روابط بین فردی این گروه و افراد عادی جامعه از جهت پذیرش یا عدم پذیرش متقابل حایز اهمیت است.در این پژوهش روابط بین دانش آموزان عادی و همسالان دارای ناتوانی در قالب یک پژوهش کیفی مورد بررسی قرار گرفت.بدین ترتیب که در 10مدرسه 19 نفر دانش آموز دارای نیازهای ویژه و 93 نفر دانش آموز عادی مشغول به تحصیل در مدارس تلفیقی مورد مصاحبه قرار گرفته و با استفاده از روش مقایسه ی مداوم ،مطالب حاصل از مصاحبه ها در قالب 4 مقوله جمع بندی شدند که این چهار مقوله عبارت بودند از:1.دوستی 2.رفتارهای آزاردهنده 3.رفتارهای حمایت آمیز 4.جداسازی/عادی سازی. نتایج نشان داد که بیشتر دانش آموزان عادی تفاوت های موجود در همسالان خود را پذیرفته و روابط دوستانه ی توام با حمایت بین آنها وجود دارد،رفتارهای آزاردهنده به حدی نیود که مانع از حضور دانش آموزان دارای ناتوانی در مدارس عادی شود.هر دو گروه معتقد بودند نباید در مدارس اقدام به جداسازی و گروه بندی دانش آموزان نمود.

فراگیرسازی آموزش و پرورش برمبنای رویکرد انسان گرایانه و اجتماعی به نیازهای ویژه ی کودکان پا به عرصه آموزش و پرورش جهان گذاشه است برای موفقیت علاوه بر تغییر نگرش و عملکرد معلمان و مدارس به تغییرات بنیانی در نظام آموزش و پرورش نیازمند است (یونسکو،1383)تا بتواند پاسخگوی نیازهای دانش آموزان باشد و ضمن شناسایی موانع برای رفع آن ها اقدام نماید. یکی از این تغییرات و سیاست گذاری های منطبق بر تفاوت های فردی،تغییر نظام ارزشیابی سنتی به ارزشیابی کیفی-توصیفی در دوره ی ابتدایی می باشد.همان طور که آموزش فراگیر یک نظام آموزش و پرورش پویاست که منجر به آموزش معتبر می شود در ارزشیابی نیز مدام به دانش آموزان بازخورد توصیفی داده می شود تا نسبت به وضعیت یادگیری خود آگاهی یابند و نیز اطلاعاتی جهت چگونگی ارتقاء سطح دانش و مهارت خود دریافت دارند. این شیوه منجر به رتبه بندی دانش آموزان نمی شود و دانش آموزان را در فرایند یادگیری خود سهیم می سازد و ضمن فاصله گرفتن از ارزشیابی های تحت کنترل معلم،به دانش آموزان فرصت خودسنجی می دهد و ضمن تقویت اعتماد به نفس دانش آموزان-به ویژه دانش آموزانی که توانایی کمتری دارند فرهنگ موفقیت را در کلاس حاکم می کند.در مقاله حاضر سعی شده تا ضمن بیان فلسفه ای کوتاه از آموزش و پرورش فراگیر،ارتباط درونی ارزشیابی توصیفی و نیز نتایج آن به عنوان رویکردی منتج از این نظام بررسی گردد.

آموزش فراگیر در سطح جهانی مطرح می باشد و در بیانیه های مختلف همچون سالامانکا به آن اشاره گردیده است.این طرح خواستار فراهم نمودن شرایط مناسب یادگیری و پیشرفت تمامی کودکان صرف نظر از ویژگی ها و تفاوت هایشان با دیگران می باشد.به همین دلیل است که مدارس برای آموزش همهء کودکان،بدون توجه به مشکلات جسمانی،هوشی،عاطفی و...آنها،باید متناسب سازی شوند.اما با وجود تلاش ها و کاربست های آموزش و پرورش استثنایی کشور در این خصوص،هنوز اجرای درست و دقیق این طرح نیاز به فرهنگ سازی بیشتری دارد. متاسفانه برخی از مدیران و معلمان مدارس عادی در پذیرش دانش آموز ویژه (مانند کم شنوا،نیمه بینا...)مردد هستند و با مشاهده کوچکترین مشکلات درسی و رفتاری از سوی او،واکنش های تند و نامطلوبی نشان داده و پیشنهاد ادامه ی تحصیل در مدارس استثنایی را با توجیهات مختلف بارها عنوان می کنند.در واقع گاه اولیای مدرسه به جای همکاری با معلم تلفیقی،روند آموزش و یادگیری دانش آموز دارای ناتوانی را کندتر و سخت تر و اعتماد به نفس او را ضعیف می نمایند. اقدام پژوهی حاضر به مشکلات یادگیری دانش آموزی کم شنوا در زبان انگلیسی تحت شرایطی که اولیای مدرسه نظر مساعدی نسبت به حضور و ادامه تحصیل وی در مدرسه عادی نداشتند،اشاره دارد.سپس به راهکارهای ویژه آموزشی و مشاوره ای معلم رابط که نه تنها منجر به تقویت روحیه و عزت نفس دانش آموز کم شنوا بلکه موجب بهبود یادگیری و پیشرفت تحصیلی او گردید،می پردازد و نتیجه آنکه موفقیت دانش آموز کم شنوا به یاری معلم رابطش زمینه ساز ایجاد نگرش مثبت اولیای مدرسه نسبت به طرح آموزش فراگیر و ادامه ی تحصیل دانش آموز کم شنوا در مدرسه عادی،می گردد.

ارزشیابی توصیفی الگویی است که تلاش می کند به جای کمی نگری از طریق توجه به معیارهای درسی و آموزشی به عمق و کیفیت یادگیری دانش آموزان توجه کند و تبیین و توصیفی از وضعیت آنان ارایه دهد.برای موفقیت آموزش فراگیر باید شرایطی مهیا گردد.معلم ها باید به توانایی دانش آموز برای پیشرفت در کلاس عادی اطمینان داشته باشند و سایر دانش آموزان کلاس را برای پذیرش دانش آموز دارای ناتوان آماده کنند.در صورت لزوم باید کلاس و مدرسه از لحاظ فیزیکی آماده شوند و همه ی کارکنان مدرسه نیازهای دانش آموزان دارای ناتوانی را بشناسند.کارکنان باید برای حمایت و تقویت دانش آموز آماده شوند و روابط کاری خوبی با مربیان مدرسه برقرار گردد.موفقیت آموزش فراگیر در گرو توجه به ده عامل (بینش،جای دهی،برنامه ی سازگارشده،سنجش سازگار شده،تدریس سازگارشده،پذیرش،دستیابی،پشتیبانی، منابع و رهبری)می باشد که ارزشیابی توصیفی هم جزیی ضروری است که باید به صورت سازگارشده اجرا شود. ارزشیابی توصیفی در آموزش فراگیر کیفیت زندگی را بهبود بخشیده و استعدادهای دانش آموزان را شکوفا می کند.به ویژگی های اجتماعی-عاطفی،عملکرد واقعی دانش آموز توجه نموده و ارزشیابی مستمر و فرایندی از دانش آموزان انجام می دهد.برای بهبود عملکرد دانش آموز و تقویت ارتباط عاطفی بین معلم و شاگرد بازخوردهای پیوسته به اولیاء داده می شود.حسادت و رقابت کاذب را از بین برده، استقلال دانش آموز،خلاقیت او را افزایش می دهد.در افزایش بهداشت روانی،اعتماد به نفس،روحیه انتقادپذیری، خودتنظیم بار آمدن دانش آموزان با نیازهای ویژه نقش بسزایی داشته و در آموزش نوعی آرامش ویژه را ایجاد می- کند.در این مقاله این مزیت ها مورد بررسی قرار می گیرد.

امروزه یکی از محورهای اصلی در بحث های مربوط به آموزش و پرورش کودکان استثنایی،آموزش تلفیقی است که تمام عناصری را که در مفاهیم بهنجارسازی یا عادی سازی و محیطی با حداقل محدودیت وجود دارد،شامل می شود. پیشگامان آموزش پرورش ویژه در دهه های گذشته معتقد بودند تمرکز کودکان دارای نیازهای ویژه،معلمان آموزش ویژه و امکانات و تجهیزات خاص در یک محیط باعث تسهیل در ارایه ی خدمات شده و امکان رشد مهارت های حرفه ای کودکان در چنین محیطهایی بیشتر می شود.اما انتقادات نسبت به جداسازی آموزش کودکان استثنایی،شعله ی نهضت بهنجارسازی و یکپارچه سازی را فروزان کرد. امروزه در اکثر جوامع سعی می شود کودک دارای معلولیت از خانواده و جامعه جدا نشده و حتی المقدور امکانات و خدمات جامعه بصورت قابل دسترسی در اختیار کودک و خانواده او قرار گیرد.توجه به حقوق بشر،آموزش برای همه،فراهم کردن فرصت های برابر،پذیرش اجتماعی تمام شهروندان یک جامعه و تسهیل فرایند اجتماعی شدن یا جامعه پذیری از مهمترین اصول یکپارچه سازی محسوب می شوند. برنامه آموزش فراگیر بر این نکته دلالت دارد که کودکان دارای نیازهای ویژه باید همان قدر به نظام آموزش و پرورش مناسب دسترسی داشته باشند که کودکان عادی دسترسی دارند.در این مقاله مزایا و معایت برنامه آموزش فراگیر توضیح داده می شود.

بدون هیچ تردیدی روشن است که خدمت آموزشی و توان بخشی موجود برای برطرف کردن نیازهای افراد دارای نیازهای ویژه(معلول،کم توان و...)کافی نیست و این افراد از فرصت های کافی برای پیوستن به زندگی اجتماعی و اشتغال به کار محروم هستند.ایجاد نگرش مثبت نسبت به افراد دارای ناتوانی،فراهم نمودن فرصت های برابر و یکسان برای آن ها،شناخت نیازهای مختلف افراد و ارزش گذاری به آن ها و بالا بردن آگاهی افراد جامعه،شیوه های مبارزه با این محرومیت موجود هستند.در چنین وضعیتی، آموزش و پرورش فراگیر مطرح می شود.اما مطرح شدن آموزش فراگیر نیاز به انواع نیازسنجی،آسیب شناسی، سپس سیاست گذاری و برنامه ریزی درست دارد.در این مقاله سعی شده است پس از تبیین مختصری از آموزش فراگیر،موانع و تنگناها و آسیب های احتمالی آموزش فراگیر نقد و بررسی شود.

هدف هر نظام آموزشی این اسن که همه ی دانش آموزان خود را برای تبدیل شدن به شهروندانی آگاه و کارآمد و ادامه ی جامعه در حال تغییروگداز آماده کند. این کار باید به گونه ای انجام شود که شرایط مناسب برای یادگیری و پیشرفت هر کودک صرفنظر از ویژگی های وی فراهم شود.در این راستا نظام آموزشی می بایست اطمینان دهد که هر دانش آموز در کلاس،امکانات دستیابی به فرصت های لازم برای بروز استعدادها و توانایی های خود را دارد.دست یابی به چنین سطحی از اطمینان نیاز به رویکردی دارد که بتواند طیف وسیع و گوناگونی از تفاوت ها را پوشش دهد (ساعی منش،1382). در قرن نوزدهم،مدارس عادی معمولا مانع از ورود بعضی از کودکان می شدند.برای پذیرش کسانی که زیر پوشش نظام آموزش و پرورش قرار می گرفتند و کسانی که از قرار گرفتن در این نظام واپس زده می شدند، هنجارهایی ،وجود داشت.این جداسازی تبدیل کاری مجاز و مشروع شد.گسترش آزمون های روانی و تکنیک های موجود برای ارزیابی و نگرش هایی که در مورد«طبیعی بودن»وجود داشت به این کار سرعت بخشید و آن را تسهیل کرد.اخیرا و به ویژه طی دو دهه ی گذشته آن چه به عنوان طبیعی و هنجار پذیرفته شده بود به طور جدی زیر سوال رفت.خارج کردن کودکان،افراد جوان و بزرگسالان از جامعه ی عادی به علت کم توانی یا مشکل یادگیری درحال حاضر به عنوان یک تبعیض منفی مطرح شده و یک بحث مهم حقوق بشری است. یکی از پیشنهادهای جهانی برای تغییر کمی و کیفی آموزش و پرورش،فراگیرسازی است که یک رویکرد و تفکر است و یک قالب فکری نیست که بتوانیم اصول آن را به تبعیت از کشورهای پیشرفته پیاده کنیم.برای این که بتوانیم از فراگیرسازی به عنوان دارویی برای درمان دردهای آموزش و پرورش خود استفاده کنیم،باید به پژوهش،مطالعه و فهم آن بپردازیم و آن را با فرهنگ خود متناسب کنیم

امروزه آموزش فراگیریکی از بارزترین و پرکشمکش ترین موضوعات پیش روی سیاست گذاران و متخصصان آموزشی در سراسر جهان است.آموزش فراگیر واقعابه چه معناست؟ آیا ایده ای غربی است که در کشورهای در حال توسعه فاقد کارایی است؟ آیا در کشورهای غربی کارایی دارد؟ آموزش فراگیر مفهومی پیچیده و مشکل ساز است که پرسش های زیادی را برمی انگیزد.زمینه های فرهنگی، اقتصادی،اجتتماعی،سیاسی و جمعیت شناختی نقش اصلی در پیاده سازی آموزش فراگیر در کشورهای جهان بازی می کنند.در قاره ی پهناور آسیا اگرچه الگویی مشترک در مورد اقدامات لازم دانش آموزان دارای نیازهای آموزشی ویژه وجود ندارد باوجوداین،کشورهای آسیایی(همچون دیگر نقاط جهان)با مجموعه ی مشترکی از تنگناها و تنش ها روبه رو هستند.این مقاله به بررسی فراگیرسازی آموزش و پرورش در آسیا می پردازد.

تامین و ارایهء خدمات مشاوره ای و توان بخشی مورد نیاز برای دانش آموز دارای نیازهای ویژهء تحت پوشش طرح؛ اختصاص ناکافی اعتبارات به سبب محدودیت ها و وجود برخی نگرش های نامناسب در مورد فراگیرسازی آموزش و پرورش برای کودکان و دانش آموزان دارای نیازهای ویژه.