فهرست مطالب
فصلنامه علوم اجتماعی
سال بیست و یکم شماره 4 (پیاپی 67، زمستان 1393)
- تاریخ انتشار: 1394/03/20
- تعداد عناوین: 8
-
-
صفحات 1-16
-
جی غال اسمک (جوغاسم، پیشوک، پیقک، چیدم، چیدان، چکیدان...) / گیاه مردم شناسی و جغرافیای گیاهی (قلمرو رویشی) این گیاه در ایرانصفحات 17-72نوشته حاضر یک روبر (الگو) و نقشه (واگیره) کار برای گیاهان ایران بوده که حاصل کار طولانی مدت نویسنده و با کمک بیش از پانزده تن از دانشجویان کوشا و علاقه مند و هوشمند دانشکده علوم اجتماعی در ربع قرن گذشته، به سامان رسیده است.
این نوشته توانسته است قلمرو رویشی این گیاه را در حدود یک چهارم سرزمین ایران پی گرفته و بقایا و بازمانده خرده فرهنگ گردآوری و مصرف آن را به ویژه در قحط سالی ها و گرانسالی ها و تنگ سالی ها را ثبت و ضبط کرده و نام فارسی این گیاه را از یک نام «جوغاسم» آن هم با املای «جوقاسم» که از نظر تاریخی و زبان شناسی بی معنا است را به حدود پنجاه نام از چندین استان ایران، استان های آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاه، ایلام و بخش هایی از استان زنجان و اصفهان و همدان و لرستان و استان مرکزی برساند و نمونه هایی از ادبیات شفاهی و باورها و هنجارهای مربوط به این گیاه را مردم نگاری کند و از طریق این کار میدانی بسیار کوچک از نظر مضمون و بسیار عمیق از نظر توجه به ریزه کاری ها همچون گمانه زنی های باستان شناسی و با زمان بری بسیار به مقیاسی برای کار بر روی تک تک گیاهان مفید و هم گذشته ایران دست یابد.
این کار میدانی سبب شده است که ما به تحلیل جدیدی درباره خرافه نیز دست یابیم به این عنوان که پیش از این تصور غالب این بود که خرافه حاصل مغزهای ناتوان جامعه و شیوع و نفوذ آن باورها و رفتارها به جامعه فرهنگ است. این کار نشان می دهد که به احتمال زیاد، داقل بخشی از آنچه را که ما امروزه خرافه می دانیم حاصل ذهن های پیشرفته حکما و جامعه برای اعمال نفوذ و کنترل کودکان و کم دانشان و حاهلان عصر خویش بوده است.
کلیدواژگان: گیاه مردم شناسی، جوغاسم، پیشوک، گرانسالی -
صفحات 73-122
این مقاله باهدف جلب توجه مسولین کشوری و استانی و همچنین ساکنین استان کهگیلویه و بویراحمد بویژه طرفداران محیط زیست نسبت به خطری که گیاهان خودروی منطقه را مورد تهدید قرار میدهد تهیه گردیده است. ابزار تحقیق مشاهده و مصاحبه و منابع مکتوب بوده است.
ادامه زندگی مردم کوچ رو وابسته به تولیدات دامی و گیاهان خودرو بوده است. به همین جهت تقویم مربوط به سکونت خود را طوری تنظیم می کرده اند که در فصول سال به میوه و دانه ی گیاهان خودرو در ییلاق و قشلاق دسترسی داشته باشند. همچنین در مورد استفاده از جانوران حلال گوشت وحشی که همزمان با آنها به سردسیر و گرمسیر مهاجرت می کردند بتوانند استفاده کنند. چون مردم کوچ رو هر روز برای همان روز غذا تهیه می کردند هیچگاه بیش از نیاز خود به گیاهان خودرو و جانوران حلال گوشت آسیب زیادی نمی رساندند و آنهارا جزو اموال مشترک طایفه می دانستنذ. گرچه گیاهان خودروی منطقه ی سردسیری و گرمسیری متفاوت هستند، اما بغضی از آنها هم در سردسیر و هم در گرمسیر می رویند. مانند بلوط که در حدود80 درصد پوشش جنگلی استان کهگیلویه و بویر احمد را تشکیل می دهد و تا چند سال پیشتر به جای دانه ی غلات از میوه ی این درخت به جای نان استفاده می کردند. تا 50 سال پیشتر در اثر نبود راه های ماشین رو و به سبب اینکه مراتع و جنگل ها جزو اموال مشترک طایفه به شمار می رفت، افراد هر طایفه خود را در حفظ آن متعهد می دانستند، اما در سال های اخیر به سبب بهره برداری بی رویه از گیاهان و شخم مراتع اعم از مسطح و شیب دار بسیاری از گیاهان با ارزش در معرض نابودی قرار گرفته انذ. به علاوه در اثر فقر مردم و آزمندی سودجویان، بهره برداری از گیاهان خود رو حالت تجاری پیدا کرده است. به عنوان مثال بسیاری از نقاطی که محل رویش انبوه کنگر بوده است به سبب بهره برداری بی رویه فاقد کنگر می باشد. این روند رو به افزایش باعث گردیده که در آینده ای نه چندان دور بسیاری از گیاهان خود روی خوراکی از بین بروند. وجود این خطر هشداری است برای همه ی مسولین کشوری و استانی و مردم بومی و علاقهمندان به محیط زیست.کلیدواژگان: کهگیلویه و بویر احمد، گیاهان خود روی خوراکی، سردسیر و گرمسیر، جنگلها و مراتع -
صفحات 125-152
آنچه را که در گستره هستی با عنوان طبیعت سبز نامیده اند، چیزی نیست جز راز بقاء، سلامتی و زندگی همه موجودات زنده بر روی کره خاکی. گیاه این نعمت بزرگ و بی همتای الهی د رانواع گونه ها، رنگ ها و مزه ها تنها آفریده ای است که غذای جسم و روح بشر را تامین می کند. آنگاه که انسان پا به عرصه جهان نهاد پیش از هر چیز گیاهان نیاز های او را برآورده نموده و ایشان را به آسایش و آرامش رساندند. انسان براساس دیده ها و تجربیاتش به آگاهی لازم در استفاده از گونه های گیاهی دست یافت و در طول عمرخود از آن بهره مند گردید. رفته رفته با گذشت ده ها هزار سال تا کنون براساس شواهد و قرائن موجود تغییرات زیادی در محیط زیست بوجود آمده، همچنین با تفکر و پیشرفت های علمی و فنی آدمی این دگرگونی ها وارد زندگی روزمره گردیده اند. اگر چه طبیعت تا پیش از این از مطلوبیتی بی نظیر برخوردار بود اما امروزه با روند برق آسای صنعتی شدن و ورود تکنولوژی های روز، نابودی بستر سبز گیاهان و علم کهنسالان فراموش شده را نظاره گر هستیم. از این رو برای جلوگیری از مرگ طبیعت و اندوخته های مربوط به آن، اهمیت و توجه به دانش محلی گیاه شناسی تنها راه کمک به بقاء و زندگی بشر به شمار می آید. بدین ترتیب راه برای پژوهشگران، متخصصان در علم و صنعت و عامه مردم در مطالعه، حفظ و مصرف گیاهان هموار خواهد شد. این مقاله برآن است تا با مروری در گذشته تاریخی انسان به یادآوری و معرفی شیوه های گذشتگان در بهره مندی از گیاهان و قدرت سودآوری آنها به اهمیت موضوع بپردازد. بدین ترتیب آنچه را که خواننده دنبال خواهد نمود براساس مطالعات کتابخانه ای و اسناد و مدارک موجود، توسط نگارنده جمع آوری و ارائه خواهد شد.
کلیدواژگان: گیاهان، دانش محلی، گیاه شناسی مردمی -
صفحات 153-205
دانش بومی بخشی از فرهنگ منحصر به فرد هر سرزمین است که در جهت سازگاری با شرایط محیطی خاص زیست بوم از طریق تجربه حاصل شده است و به مرور به بخشی از فرهنگ اجتماعی و تولیدی آن جامعه تبدیل شده است. اتنوبوتانی نزدیکترین روش ممکن برای مطالعه دانش مردم از کاربردهای متعدد گیاهانی است که آنها بکار می برند. این مطالعه بخشی از تحقیق گسترده ای است که در زمینه دانش بومی گیاه شناسی در میان ایل طیبی و در منطقه دلی کما (دره ای کوهستانی از ییلاقات شهرستان دهدشت) در استان کهگیلویه و بویراحمد انجام شده است. در این مطالعه که یک پژوهش کیفی در مقوله گیاه قوم شناسی است، از تکنیک های کیفی گردآوری اطلاعات مانند مصاحبه بدون ساختار و مشاهده مشارکتی استفاده شده است. در مجموع 189 گونه شناسایی شد که از این میان 68 گونه گیاهانی بودند که استفاده غیرعلوفه ای داشتند. از گیاهان شاخص منطقه می توان به آویشن دنایی، کاکوتی، بلوط و انواع گون ها اشاره کرد. موارد مورد استفاده این گیاهان شامل استفاده های دارویی، غذایی، تهیه ابزار، ساختمان سازی و استخراج شیره ها و عصاره های صنعتی بود. مردم بومی دانش کافی در مورد زمان رویش، فصل برداشت، روش چیدن، خشک کردن و ساخت انواع ابزار، استخراج انواع شیره ها و کاربردهای متفاوت دارویی هر گیاه داشتند. متاسفانه به دلیل از بین رفتن سنتها، حجم زیادی از دانش بومی در حال از بین رفتن است. محققان گیاه شناسی قومی می توانند نقش مهمی در ثبت و ماندگار کردن این فولکلور غنی نانوشته پیش از این که در میان شتاب اخیر تمدن از بین رود، بازی کنند.
کلیدواژگان: قوم گیاه شناسی، کهگیلویه، ایل طیبی -
صفحات 208-241
دامداران روستای زواردشت همه ساله همانند دیگر روستا های الموت پس از عید نوروز چوپانان را انتخاب می کنند. چوپانان دام ها را پس از تحویل، به سمت چراگاهی که معمولا از روستاهای همجوار برای مدت یک ماهاجاره کرده اند به حرکت در می آورند، آنگاه بر اساس یک برنامه زمان بندی شده به سمت ارتفاعات روستا کوچ خود را آغاز می کنند و در مکان های از پیش تعیین شده مستقر می شوند. طی مدت اقامتشان در اطراقگاه ها با استفاده از دانش و شناختی که در زمینه گیاهان منطقه مورد نظر دارند، جهت بهره برداری بهینه، مراتع را تقسیم بندی می کنند. این دانش به آنها اجازه می دهد تا زمان کوچ بعدی، علوفه به اندازه کافی در اختیار دام ها قرارگیرد و شیرشان کاهش پیدا نکند و منافعشان تهدید نشود. این مقاله با استفاده از دانش روستاییان به شناخت و شناساندن بخش کوچکی از گیاهان منطقه پرداخته است.
کلیدواژگان: مرتع، دامداری، دانش بومی، روستای زواردشت -
صفحات 244-269
در این مقاله که حاصل پژوهشی است در حوزه گیاه قوم شناسی (اتنوبوتانی). سعی شده است با تاکید بر روش های کیفی و استفاده از ابزار های جمع آوری اطلاعات مانند تکنیک های مشاهده و مصاحبه، دانش بومی مردم منطقه اوان کشف و سپس ثبت شود.
در این تحقیق سعی نموده ایم تا گیاهان خودرو که توسط اهالی مورد استفاده های گوناگونی از جمله خوارکی، دارویی و کاربردی در حوزه های گوناگون قرار می گیرند، را شناسایی نموده و به کمک پرسشنامه تخصصی گیاه قوم شناسی اطلاعات مورد نظر از جمله: اسامی محلی، فارسی و لاتین، میزان دسترسی، قسمت مورد استفاده و نحوه بهره برداری از گیاه هان را ثبت نماییم.
در این مقاله به 60 گیاه در منطقه اشاره شده است. محققین هرباریوم دانشگاه تربیت معلم (دانشگاه خوارزمی) این گیاهان را شناسایی نموده و اسامی لاتین آنها را ثبت نمودند. هربار یوم تهیه شده در اختیار دانشگاه تربیت معلم (دانشگاه خوارزمی) قرار دارد که پژوهشگران از آن استفاده نمایند.
گیاهان بسیار گوناگونی در این منطقه مورد شناسائی قرار گرفتند از جمله: انواع میوه های باغی: آلبالو، سیب، سنجد، فندوق، گردو... از جمله گیاهان خودرو علفی مانند: گون، کنگر، شیرین بیان... از انواع گیاهان کنار جویبارها و داخل دریاچه اوان می توان به گیاهانی چون: نی، آب تره، ترتیزک جویباری اشاره نمود.کلیدواژگان: گیاه قوم شناسی، اتنوبوتانی، اوان، گیاهان دارویی، گیاهان خوراکی -
صفحات 273-293
روستا ها واحد های همگن اجتماعی، اقتصادی و طبیعی هستند که فعالیت شان عمدتا در بخش کشاورزی است در حالی که در بخش های دیگر از جمله اشتغال غیررسمی شبه کشاورزی نیز امکان توسعه و محرومیت زدایی از روستاها وجود دارد. توسعه روستایی و ابعاد گوناگون اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و فعالیت های اقتصادی فراموش شده می تواند زمینه احیای مجدد روستاها را فراهم آورد. از نمونه های توسعه روستایی می توان به رونق دوباره فعالیت اقتصادی کتیرا چینی اشاره کرد که در گذشته از جایگاه خاصی در روستاهای ایران برخوردار بوده ولی متاسفانه این فعالیت اقتصادی به فراموشی سپرده شده است هدف کلی تحقیق: انجام یک پژوهش منظم و همه جانبه در ارتباط با پدیده کتیرا چینی به عنوان یکی از مشاغل سنتی مهم در بسیاری از مناطق روستایی ایران به ویژه مناطق کوهستانی و سردسیری از جمله منطقه دهستان کوهمره جروق بوده است و از آن جایی که پژوهش حاضر تا حد زیادی نو می باشد اساس تحقیقات بر مطالعات میدانی نگارنده استوار است. شیوه گردآوری اطلاعات در این پژوهش با کمک سه ابزار اصلی صورت گرفته است:الف) طراحی سوالات مناسب درباره پدیده مورد نظر به منظور ایجاد یک چارچوب منطقی در جهت رسیدن به اهداف پژوهش. (68 سوال) ب) مشاهده هدفدار از مراتع کتیرا و ابزارآلات کار.
ج) مصاحبه با افراد با تجربه و کسانی که مدتها به این شغل اشتغال داشتند.
جمعیت مورد نظر در این پژوهش دهستان کوهمره جروق واقع در 45 کیلومتری جنوب شرقی کازرون از توابع استان فارس است که از 18 روستا تشکیل شده است و می تواند به عنوان یک الگوی تحقیقی در سایر مناطق نیز مورد استفاده واقع شود.کلیدواژگان: کتیرا، کتیراچینی، کوهمره جروق
-
Pages 17-72This is a model and map for studying Iranian plants which is provided as a result of long time researching of author and his fifteen interested, diligent and shrewd students. In this article the vegetative area of this plants in a quarter of Iran’s territory and the subculture of its picking and consumption especially in drought and famine periods are documented. The historically and linguistically meaningless name of Joghasem is explored and obtained up to more than its fifty synonyms in different provinces of Tehran, western and eastern Azarbayjans, Kermanshah, Ilam, and some parts of Zanjan, Isfahan, Hamedan and Markazi provinces. The article also ethnographically studies some samples of oral literatures, beliefs and norms which are related to this plant. By such small but deep field research, it provides some archaeological speculation. This field research also brings a new analysis about superstition. Before this, the dominant conception was that superstition is as the result of weak brains and the prevalence of related beliefs and behaviors. By this study it is clear now that most likely, at least some part of what is mentioned today as superstition is the result of advanced mind of the men of wisdom and society to control child, illiterates and fools of the age.Keywords: ethno-botany, Joghasem, drought, famine
-
Pages 73-122
This article aims to draw attention of formal officials and also residents of Kohkiluey and Boyer Ahmad specially environmentalist, towards risks that threaten the life of wild plants of the region.
During seasonal migrations, the meal was prepared daily and this never damaged wild plants and halal animals. In fact migrant tribal knew them as common property of the group. Although wild plants of cold and hot areas/ summer and winter areas are different, some such as Oak grow in both areas. In recent years because of uncontrolled utilization of plants, many of precious plants have been endangered. As a matter of general poverty and greed of profit seeker, utilization of wild plants become as business. This would be a warning for all of formal officials, local residents and environmentalists.Keywords: Wild plants, cold, hot areas, summer, winter areas, Forests -
Pages 125-152
The so called Green Nature is the secret of survival, health and the lives of all living beings on the planet. Plant as a precious and unique gift which appears in different colors, tastes and genera, is the sole food for human body and soul. Plants were the first nutrition resource for human when he first came into existence. Moreover, plants bring about peaceful life and situation. Human, based on his experience, acquired knowledge of using diverse kinds of plants and enjoyed it during his life on the planet. Evidence shows that after several millennia, environment has been experienced serious changes. These changes have also affected lives of people along with scientific and technical development. Although it has received a good attention in past years, now as a result of industrialization and modern technology we witness not only the destruction of plants but also abandoning the study of old species. Thus, for avoiding the death of nature, accentuating local knowledge of botany is considered the only way to help human survival. This will pave the way for scholars, specialists in science and technology and also for ordinary people to preserve and use plants. This paper explores the methods which people used and enjoyed plants in the past. This study is based on a historical survey. Thus, what readers are about to read in following pages, is the data analysis based on available books and documents.
Keywords: Plants, Local Knowledge, Ethnobotany -
Pages 153-205
Indigenous knowledge, as part of special culture of each region, is experimental findings raised out of adapting to special environmental attributes that is gradually changed to part of social culture of that society. Ethnobatany is nearest methods for studying people knowledge about various practices of their used plants. This study is a part of comprehensive research in field of indigenous knowledge which has been done in Tayebi tribe of Deli kama region (a mountainous valley of summers of Dehdasht town) in Kohkiloyeh and Boyerahmad Province. As a qualitative research in ethnobotany, it used qualitative techniques of gathering data through in depth interview and participatory observation. Totally 189 species has been identified out of which 68 species are with nonforage uses. Thymus, Kakoti, oak were indicator plants of the region. Plants have been used as medicine, food, tools, building industry, extracting industrial oil and juice. Local people have sufficient knowledge about growth time, harvest season, picking method, drying, providing tools out of, extracting juice out of and different medicinal uses. Unfortunately majority of this knowledge is disappearing along with disappearance of traditions. Ethnobotanical researchers can play an important role in documenting and preserving in order to rescue this undocumented enrich folklore before fading in current modernization race.
Keywords: Ethnobotany, Kohkilouyeh, Tayebi tribe -
Pages 208-241
As a part of a long tradition, animal farmers of Zavardasht village in Alamut identify their prospective shepherds a few days after the New Year celebration. Shepherds proceed to move the herd towards pasture lands which are rented from neighboring villages. This migratory move towards the highlands follows a pre-planned timetable. For the period of their stay the shepherds use their knowledge of local plants to divide the pasture into grazing zones based on the vegetation of each region. This zone allocation is way to optimize the yield of milk as a result. This paper reports on native knowledge of shepherds about small portion of plants and vegetation of the region.
Keywords: pasture land, animal husbandry, native knowledge, Zavardasht village, Alamut, Qazvin -
Pages 244-269
This paper is the outcome of a research completed in the ethno-botany field. In this paper we have tried to discover and then register the indigenous knowledge of the residents of Ovan region by emphasizing on qualitative method and using data collection techniques such as observation and interview.
In this study we have tried to identify the wild plants (self-growing) that are used by the community in different forms i.e., nutrition, medicinal, and other various applications. Then we have collected and registered the required ethno-botanic information through specialized ethno-botanic questionnaires i.e., local names, Persian and Latin names, accessibility, the used parts, and how the plants are utilized.
In this paper we have referred to 60 plant species in the region. The Herbarium researchers at Tarbiat Moalem University have identified these plants and registered their Latin names. Finally, the completed Herbarium has been put at the disposal of Tarbiat Moalam University so that other scholars and researchers could use it.
Among the variety of plants that have been identified in this region we could name different garden plants i.e., sour cherry, almond, oleaster, jujube, hazel-nut, walnut and etc.; and herbaceous plants (self-growing weeds) i.e., milk vetch (astragalus), acanthus, licorice, etc.; also among the plants that grow alongside rivers and inside the Ovan lake we could name river bamboo, watercress, and stream peppergrass.Keywords: ethno-botany, Ovan, medicinal plants (herbs), nutrition (edible) plants -
Pages 273-293
Villages are homogeneous social, economic and natural units which are mainly active in the agriculture sector. While in other semi agriculture sectors including informal employment there is a possibility of development and removal of deprivation from the countryside, rural development with different forgotten dimensions such as economic, social, environmental and economic activities have capacity for village restoration.
As a example of economic activity in order to development and bring about rural prosperity can point out to the picking Tragacanth which has a long economic history in the villages of Iran. Unfortunately, this economic activity has been faded away these days.
Methodologically this research used researcher’s made questioner, interview with experience working people and observation of pasture lands.Keywords: Tragacanth, Picking Tragacanth, kohmareh Jarogh
©2000-2024 magiran.com All Rights Reserved.