فصلنامه میقات حج
پیاپی 103 (بهار 1397)

نیابت گرفتن در کارهای روزمره، امری عادی، عقلایی و حتی در مواقعی ضروری است؛ به ویژه در جوامع امروزی که به سبب پیشرفت های مادی و تغییر سبک زندگی، وابستگی مردمان به یکدیگر بسیار بیش از پیش شده است. اما آیا درباره امور شرعی نیز مکلف می تواند برای خود نایب بگیرد و وظیفه ای را که بر عهده خود دارد، به شخص دیگری واگذار نماید؟
این مسئله به طور جدی در فقه اسلامی بحث و بررسی شده است و فقی هان شیعه و سنی، به بیان احکام مذهبی خویش، با توجه به ادله مورد پذیرش خود پرداخته اند. در نوشتار پیش رو، به یکی از موارد نایب گرفتن در فقه اسلامی، از دیدگاه اهل سنت پرداخته شده که «نیابت در حج» است.
فقی هان سنی در برخورد با این مسئله، دو دیدگاه ارائه کرده و هریک استدلال هایی آورده اند؛ یک دیدگاه موافق نیابت در حج است و دیدگاه دیگر مخالف. با بررسی ادله هر دو گروه، این نتیجه حاصل شد که نیابت گرفتن در حج، مطابق آموزه های اسلامی است و شریعت نبوی بر صحت آن تاکیده کرده است.

اگر کسی که حج بر وی مستقر شده، از دنیا برود و وصی و ورثه او علم به وجوب حجش داشته باشند، بر آنان واجب است برایش اجیر بگیرند. در این صورت، آیا لازم است استیجار از بلد میت باشد یا از میقات؟ فقهای عظام شیعه در این مسئله اتفاق و اجماع ندارند و از آنان چهار قول (یا حد اقل چهار احتمال) نقل شده است:1. از اقرب الاماکن 2. از بلد میت 3. تفصیل بین اتساع و عدم اتساع مال میت
4. تفصیل بین حجه الاسلام و غیر حجه الاسلام.
قول اول که قول مشهور فقها است، با ادله سازگار تر است. بدین جهت، وصی و ورثه میت باید تنها هزینه استیجار اقرب الاماکن را از ماترک میت بپردازند نه بیشتر. البته برای استحباب می توانند از بلد میت استیجار نمایند، ولیکن هزینه های بیشتر از میقات را خودشان بپردازند، نه از اصل مال میت.

شریعت مقدس اسلام برای اماکن مقدس احترامی ویژه قائل است؛ به طوری که همه
فرقه های اسلامی، در اصل وجوب احترام این اماکن، اتفاق نظر دارند. در راستای این حکم، اسلام محدودیت هایی را در آمد و شد به این اماکن برای برخی افراد؛ مثل اشخاص جنب و زنان حائض ایجاد نموده و قوانینی را وضع کرده است که خصوصیات این حکم در میان مذاهب مختلف فقهی متفاوت است.
در این پژوهش که از شیوه پژوهش توصیفی، از نوع تحلیل اسنادی پیروی شده، پس از بیان برخی مفاهیم کلی، حکم ورود و توقف اشخاص جنب و زنان حائض در اماکن متبرک، بر اساس دیدگاه مذاهب مختلف فقهی بررسی شده است.
در نتیجه پژوهش حاضر، به این واقعیت می رسیم که بیشتر مذاهب اسلامی توقف این اشخاص در مساجد را حرام می دانند و در جواز عبور و گذر کردن از مساجد، میان ایشان اختلاف نظر وجود دارد.
نسبت به حرم مطهر ائمه اطهار نیز هرچند مشهور علمای شیعه توقف را حرام می دانند، اما فقهای اهل تسنن آن را جایز می شمارند.

مدینه را باید شهر تاریخی اسلام نام نهاد. هرچند اسلام از مکه آغاز شد ولی این مدینه بود که به تاریخ اسلام هویت داد. تاثیر شهر مدینه بر تاریخ اسلام، ما را بر آن داشت که از تاریخ این شهر واکاوی دقیقی داشته باشیم.
اساسا شناخت این شهر در تحریف زدایی و کشف حقایق تاریخی، کمک بسیار دارد؛
از این رو، در این پژوهش به شناخت محیط جغرافیایی این شهر؛ اعم از کوه ها، حره ها
و وادی ها خواهیم پرداخت و بررسی خواهیم کرد که هر یک از اینها تا چه حد در انتخاب محل سکونت، جنگ ها و روابط اجتماعی و قبیله ای مردم حجاز موثر بوده است.

از سال های پایانی سده هجدهم میلادی همزمان با افزایش سفرهای خاورشناسان در شبه جزیره عربی، شکل گیری و رشد وهابیت و ظهور قدرت آل سعود زمینه تازه ای برای کنجکاوی آنان به وجود آورد. در این دوران، شبه جزیره عربی شاهد ورود چندین خاورشناس اروپایی بود که در آثار خود اطلاعاتی درباره این فرقه تازه تاسیس به مخاطبان اروپایی خود ارائه می کردند. مطالعه نگاشته های این خاورشناسان درباره وهابیت، از یک سو برای شناخت گفتمان خاورشناسی و رویکرد آن به پدیده های جوامع اسلامی و از سوی دیگر برای شناخت بیشتر جریان وهابیت مفید خواهد بود.
در این نوشته، به معرفی کتاب «سفرنامه علی بیک» ) Travels of Ali Bey)، اثر خاورشناس اسپانیایی دومینگو بادیا ای لبلیچ Domingo Badia y Leblich و بازخوانی بخش هایی از آن، که به شرح تاریخ و عقیده وهابیت و توصیف وهابیان اختصاص دارد، پرداخته خواهد شد. سفرنامه او یکی از نخستین متن های موجود درباره وهابیت از دیدگاه یک اروپایی و شامل اطلاعاتی درباره زندگی و عقاید وهابیان، تاریخ سیاسی آل سعود در دوره نخست حکومت خود و شرایط سیاسی و اجتماعی حجاز در سال 1221 قمری/ 1807 میلادی است.

حج گزاری مسلمانان از اواخر حیات رسول الله9 آغاز گردیده و تا قرن سوم هجری، جز موارد بسیار معدود که بیشتر مربوط به حوادث طبیعی و غیر مترقبه بود، بی وقفه انجام شده است. از این زمان به بعد و با ضعف دستگاه خلافت عباسی و پدید آمدن کانون های متعدد قدرت در جهان اسلام، رقابت ها بر سر سیادت بر حرمین شریفین، به عنوان کانون های مشروعیت زا، شروع شد که گاه به تعطیلی حج مردمان قلمرو رقیب منجر گردید. در بازه زمانی 907 قمری که صفویه در ایران قدرت گرفت تا پیروزی انقلاب اسلامی در ایران (سال 1399ق/ 1357ش) نیز بیشتر بنا به دلایل سیاسی و مذهبی، حج در برخی سال ها تعطیل شد.
این نوشتار در صدد است تا پس از بررسی علل کلی تعطیلی حج، سال هایی را که ادای این فریضه الهی مدتی برای برخی مردمان سرزمین های اسلامی میسر نشده است، مطرح کند.
پرسش اصلی مقاله این است که علل تعطیلی حج در بازه زمانی از صفویه تا انقلاب اسلامی چه بوده و چه سال هایی و چرا حج تعطیل شده است.

بزرگ ترین مجموعه پژوهشی مستشرقین در رابطه با دین اسلام، دایره المعارف اسلام (EI) نشر لیدن هلند است که با تلاش خاورشناسانی چون ایگناز گلدزیهر (Ignaz Goldziher) ، دخویه (De Goeje, M. J) و هوتسما (Houtsma, Martin Theodore) از سال 1908 میلادی آغاز شده و تاکنون به ویراست سوم (EI3) رسیده است.
از آنجا که موضوع زیارت به جهت پرسش ها و چالش های فراروی آن در عصر حاضر، مورد توجه بسیاری از اندیشمندان مسلمان قرار گرفته، به نظر می رسد ترجمه و ارزیابی مطالبی که از نگاه تاریخی و با روش خاص مستشرقین غیر مسلمان نگاشته شده، می تواند در تبیین برخی ابعاد موضوع مفید باشد. مدخل زیارت در دایره المعارف اسلام، مدخلی مفصل است که به دست چندین تن از مستشرقان تحریر شده و مناسک و کتاب های زیارتی را در ده نقطه مهم از جهان اسلام بررسی کرده است. بعد از اینکه بخش نخست و دوم این مدخل در شماره های قبلی مجله میقات ارائه گردید، در این مقاله بخش آخر آن تقدیم می گردد.