نشریه مطالعات منطقه ای
سال نهم شماره 2 (بهار 1387)

بازخوانی ساختارهای سیاست خارجی در هر دوره ای برای هر کشوری ضروری به نظر می رسد. این رویکرد فعالانه در عرصه بین الملل نقطه عطفی برای حرکت به پیش خواهد بود. روابط ایران و آمریکا که چندی پیش هر چند به صورت محدود آغاز شد، تغییر در نگرش را در ذهن متبادر می سازد، اما ادامه و به نتیجه رسیدن آن نیازمند گذر از هیجانات و رسیدن به عقلانیت کاربردی است. در ایران معمولا دو نوع نگرش خوش بینانه آرمانی و بدبینانه بی بنیاد در زمینه روابط با آمریکا وجود دارد. این «مسئله» معرفتی در مطالعه سیاست خارجی آمریکا نیازمند بازنگری جدی می باشد. رویکرد عملگرانه سیاست خارجی آمریکا، بازسازی رویکردهای صاحب منصبان ایران را ضروری می سازد. به نظر برخی از صاحب نظران، آمریکا سیاست حفظ وضع موجود را به نفع افزایش بیش از پیش قدرت و منزلت بی همتایی خود کنار گذاشته است و درصدد به هم ریختن این نظم است. در این وضعیت، بهترین فرصت برای ایران جهت حل و فصل مشکلات با آمریکا قبل از فرارسیدن انتخابات ریاست جمهوری سال 2008 است.

بررسی مواد مختلف پیمان منع گسترش نشانگر آن است که این پیمان الزاما تبلور خواست و منافع قدرتهای بزرگ از جمله آمریکا نیست. سه ماده 2، 4 و 6 که می توان از آنها به عنوان سر ستون پیمان یاد کرد، برحقوق و تکالیف اعضای هسته ای و غیرهسته ای اشاره می کند؛ اما اعتبار پیمان NPT به ویژه طی سالهای اخیر تحت تاثیر عواملی زیر سوال رفته است. نخستین و شاید مهمترین عامل این است که پیمانNPT در شکل موجود آن تامین کننده منافع آمریکا در نظام بین الملل پس از جنگ سرد نیست و از این رو آمریکا می کوشد تا زمان رسیدن به پیمانی که تامین کننده منافع اش باشد، از چارچوبهای موازی با NPT بهره بگیرد. دومین نکته به منطق بازی درنظام بین الملل باز می گردد؛ منطقی که نه بر حقوق و قواعد بین الملل بلکه مبتنی بر چگونگی توزیع قدرت در میان بازیگران است و حقوق بین الملل از جمله (NPT) زمانی ضمانت اجرا می یابد که در راستای تامین منافع بازیگران مطرح بین المللی باشد. افزون بر اینها، موضوع منع گسترش گاه ماهیتی فنی، مبهم و پیچیده به خود می گیرد و عملی شدن آن دشوار می گردد. برخورد آمریکا با موضوع هسته ای ایران نیز تبلوری است از هر یک از عوامل یاد شده، که هم برخورد دوگانه آمریکا را به تصویر می کشد و هم تناقضهای موجود در پیمان NPT را.

اسراییل با دارا بودن یکی از مجهزترین و قوی ترین ارتشهای دنیا، با سلاحهای پیشرفته و آموزش مستمر نیروهای نظامی، در جنگ 33روزه ژوییه اوت 2006 با لبنان، نتوانست جنگ را به نفع خود پایان بخشد و بر حزب الله غلبه کند. چرایی این مسئله پرسش کلیدی پژوهش حاضر است. پس از جنگ، دولت اسراییل تحت فشار شدید و انتقادهای جدی قرار گرفت. سرانجام دولت اسراییل جهت مشخص شدن علل شکست، کمیته تحقیق وینوگراد را تشکیل داد. این کمیته در مدت هفت ماه گزارش خود را آماده کرد. براساس این گزارش دو دسته عوامل در شکست اسراییل نقش داشتند. افراد و مسئولان سیاسی، نظامی در سطح نخست قرار داشتند و عوامل سازمانی و ساختاری نظامی امنیتی سطح دوم را تشکیل می دادند. بر این اساس افزایش توان مدیریت بحران به عنوان یک ضرورت برای اسراییل معرفی شده و تاکتیکهای نامناسب نظامی اسراییل از جمله دلایل شکست آن معرفی شد. در این راستا بهبود روند تصمیم سازی در حکومت، مشارکت کامل وزیر امور خارجه در مسایل امنیتی و اصلاح ساختار شورای امنیت ملی، از سوی کمیته تحقیق وینوگراد پیشنهاد شد.

در اواخر دهه 50 و دهه 60 علوم سیاسی در آمریکا شاهد تحولات نظری بود. فرارفتارگرایی افزون بر توصیف واقعیات جامعه و مشخص کردن ضعفها و کمبودهای آن، برای علوم سیاسی رسالتی ویژه قایل بود و آن هموارکردن راه برای دگرگونی جامعه و در یک کلام، بازگشت سیاست به قلمرو علوم سیاسی بود. در چارچوب توجه به مولفه های اجتماعی و ارزیابی آنها براساس معیارهای ارزشی بود که توجه به مذهب مطرح شد. در جنوب قاره آمریکا نگاه صرف آسمانی به مذهب جای خود را به نگاه اجتماعی داد. این چنین بود که الهیات وجاهت و عملکردی اجتماعی یافت و الهیات رهایی بخش پا به عرصه گذاشت. ماهیت اجتماعی الهیات رهایی بخش نکته مهم تفاوت آن از الهیات سنتی بود؛ این تغییرات اجتماعی است که منجر به دگرگونی فردی و شخصی می شود، نه برعکس. می توان گفت الهیات رهایی بخش یکی از سمبلهای تحولات آکادمیک در آمریکا بود، همچنان که جنبشهای اجتماعی درون آمریکا نیز متاثر از این دگرگونی آکادمیک بودند.

بی تردید ذخایر راهبردی نفتی آمریکا روزی به پایان خواهد رسید، اما نیاز به مصرف این ماده روز به روز در ایالات متحده رو به افزایش است. آمریکا برای تامین نیاز مصرفی خود، اقدام به واردکردن نفت از نقاط مختلف جهان کرده است. در این بین منطقه خلیج فارس با دارا بودن حدود 65 درصد از ذخایر نفتی اثبات شده در جهان، یکی از منابع مهم تامین انرژی آمریکا به شمار می رود. بر همین اساس ایالات متحده هزینه بسیار سنگینی برای حفظ امنیت ذخایر نفتی منطقه متحمل می شود. حوزه دریای خزر نیز از جمله منابع تامین کننده نیاز داخلی آمریکا است؛ هر چند کارشکنی های روسیه میدان عمل آمریکا را محدود ساخته است. غرب آفریقا و آمریکای لاتین نیز از چارچوب راهبرد نفتی آمریکا خارج نیست و برای ایالات متحده از اهمیت بالایی برخوردار هستند.