نشریه مطالعات منطقه ای
سال نهم شماره 3 (تابستان 1387)

طرح خاورمیانه بزرگ آمریکا اصلاحات را بهترین راه حل برای درمان مسایل منطقه می داند.جدال با چالشهایی چون فقدان آزادی، سطح نازل دانش و جایگاه نامناسب زنان در کشورهای خاورمیانه از جمله محورهای این طرح است.آمریکا در راستای تحقیق راهبرد کلان خود نیاز به منطقه ای متناسب با آموزه های دموکراسی دارد.به نظر می رسد قدرت، محور اصلی ترسیم چنین طرحی از سوی آمریکا است.منافع فرامرزی ایالات متحده ضرورت پی ریزی مناطق امن همسو با راهبردهای کلان را هر چه بیشتر آشکار ساخته است.آمریکا به سان سازمان مرکزی قدرت از شیوه ها و ابزارهای متعدد برای تعمیق، تسریع و بسط حوزه قدرت خود در جامعه جهانی استفاده می کند.خاورمیانه بزرگ که عمدتا مجموعه کشورهای مسلمان و عربی را از افغانستان در شرق تا موریتانی در غرب فرا می گیرد، محور عملیات قدرت طراحی شده از سوی آمریکا قرارگرفته است که برقراری حکومتهای خوب و شایسته را نوید می دهد.تعدیل و تحول ساختارهای اقتصادی و سیاسی کشورهای منطقه پایه های طرح مذکور است که ضامن برپایی نظم نوین جهانی به سرکردگی آمریکا است.این نوشتار تحلیلی است گذرا بر اهداف و مقاصد این طرح در چارچوب الگوهای قدرت.

بافروپاشی اتحاد شوروی، رهبران ایالات متحده آمریکا به دنبال فرصتی برای پی ریزی دنیایی متفاوت بر می آیند، و یکی از نتایج آن شکل گیری نومحافظه کارانی است که ازحلقه لیبرالها جدا شده و در رویای برتری جهانی ایالات متحده هستند.یکی از ابزارهای آنان برای شکل دادن به برتری آمریکای استفاده مفاهیمی چون دموکراسی و حقوق بشر است که می بایست برتری سیاستهای ایالات متحده را در سطح جهان رقم بزند، رویای آمریکا برای جهانی شدن و برداشتن مرزهای اقتصادی نیز در همین چارچوب مطرح می شود که توسعه سریع ارتباطات و امکان جابه جایی شتابان انسانه از مولفه های آن هستند، اما این اندیشه در عمل با مسایل متفاوتی روبه رو می شود که حاصل آن جرم گرایی و یکجانبه گرایی است.چشم پوشی نومحافظه کاران بر واقعیتها موجب می شود تا در سیاستهای آنان مشکلات گسترده ای شکل گیرد که مقاله بر این مطلب تاکید دارد.

سالهاست که فلسطین در اضطراب و جنگ و آتش و بی ثباتی می سوزد و هرکس به دنبال راه حلی برای خروج از این بحران است به صورتی که حقی پایمال نشود.بارزترین ضعف قدرت در این است که یک راه پر پیچ و خم و مارپیچ به طرف پایین سیر می کند.به عبارت دیگر، قدرت همیشه پس از نقطه اوج خود، سیری نزولی دارد و همین مسئله باعث می شود تا نظر ما به این مطلب جلب شود که چه چیزی را در این مسیر تخریب می کند.قدرت اگر معنوی نباشد، معمولا به جای اینکه مشکل گشا باشد و عیوب را کاهش دهد، تعارض را افزایش داده و نقایص را چند برابر می کند.برای مثال، شاید بتوان به کمک قدرت یک دروغگو را به قتل رساند یا تنبیهی شدید برای او درنظر گرفت، ولی هرگز نمی توان«دروغ» را نابودکرد و از آن مهمتر اینکه نمی توان حقیقت را جایگزین آن نمود.قدرت می تواند متنفران را از میان بردارد ولی نه تنفر را.در عمل قدرت فقط تولید کننده تنفر است.قدرت را با قدرت پاسخ دادن نتیجه ای جز توسعه قدرت نخواهد داشت.آسمان قدرت کنترل نشده، آسمان بی ستاره و احتمالا یک کسوف و تاریکی مطلق در پی خواهد داشت.تاریکی نمی تواند تاریکی را برطرف کند، چون اصلا و جود خارجی ندارد؛ آنچه هست روشنایی است.نفرت برطرف کننده نفرت نیست، فقط عشق است که قادر به محو نفرت است.

با وجود توجه رسانه ها بر موضوع شکنجه های به عمل آمده در زندان ابوغریب و نکوهش این اعمال از سوی سیاستمداران، خاستگاه و منشا فکری و فرهنگی این اعمال هرگز از سوی نخبگان علم روابط بین الملل و دانشجویان مطالعات علوم خاورمیانه مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار نگرفته است.من نام این واقعه را «ابوغریب و انسانیت» می گذارم.به نظر من عامل تسهیل کننده اعمال این شکنجه ها، آموزه ها و باورهای نژادپرستی در کشور ایالات متحده آمریکا می باشد که نه تنها مانع دستگیری و محاکمه افرادی که مرتکب چنین اعمال فجیعی علیه زندانیان شده اند می گردد، بلکه عاملان این شکنجه ها را در زمره مجموعه افرادی قرار می دهد که با استناد به چنین باورهایی، رفتارهای خاص خود در مقابل اقوام عرب و مسلمان را توجیه می نمایند.در همین راستا انواع شکنجه و روش های مختلف مشروعیت بخشیدن به آن از جنبه های حقوقی و سیاسی مورد توجه قرار می گیرد.بررسی مجموعه مطالب ارایه شده در این نوشتار، همزمان با معیار قراردادن آموزه های علی شریعتی ما را به این نتیجه می رساند که واقعه ابوغریب یک عصیان علیه اصول انسانیت بوده است.

در گذشته، مبنای تحلیل غرب و کشورهای عربی منطقه خاورمیانه بر این اصل استوار بود که «امنیت و ثبات» و «دموکراسی در منطقه» با هم سازگاری ندارند، بر این اساس ترغیب دموکراسی در خاورمیانه به خاطر حفظ امنیت کنار گذاشته شده بود و اساس راهبرد غرب را «پشتیبانی و تقویت رژیم های مستبد و طرفدار حفظ موجود در ازای ثبات منطقه» تشکیل می داد.مطالعه آشفتگی و بحران های خاورمیانه نشانگر آن بود که در هزاره جدید، غرب ناگزیر است راهبرد دیگری در پیش بگیرد.پژوهشگران مراکز تحقیقاتی اروپا و آمریکا با مطالعه و ارزیابی دقیق تحولات خاورمیانه تحلیل جدیدی از منطقه ارایه کردند که در آن «امنیت خارجی» و «توسعه دموکراسی» جایگزین هم نمی شوند بلکه مکمل یکدیگر شناخته می شوند.در نگرش جدید به خاورمیانه، این منطق که پیش از حرکت به سوی دموکراسی باید کشمکشهای کلیدی منطقه حل و فصل شوند، کاملا اشتباه است و نباید از سوی غرب پذیرفته شود.پژوهشگران یادشده برمبنای چنین ارزیابی، برای توسعه دموکراسی در خاورمیانه، راهبرد جدیدی پیشنهاد کردند.در این راهبرد، واشنگتن و بروکسل باید با بسیج نیروهای خود و مشارکت عناصر اصلاح طلب منطقه، تغییرات دموکراتیک و توسعه انسانی را به عنوان پادزهری علیه ایدئولوژی های افراطی پیش ببرند.تکیه گاه اصلی این راهبرد، تغییر از درون جوامع خاورمیانه است و غرب باید به عنوان نیروی خارج از منطقه نقش مهمی در پشتیبانی و تسریع تحولات ایفا کند.