نشریه مطالعات منطقه ای
سال دوازدهم شماره 4 (پاییز و زمستان 1390)

مقاله حاضر به تناقض هایی نظر دارد که در پی جنبش وال استریت، آشکار شده اند. تناقض اساسی این است که هم سویی منافع صاحبان سرمایه، دولت و کارگران از سوی لیبرال های نظام سرمایه داری مورد تردید واقع شده است. مقاله با بررسی بحران های گوناگون نظام سرمایه داری طی دویست سال اخیر، بدین جمع بندی می رسد که محافظه کاران از همان ابتدا با کنترل کینزی بازار مخالف بوده اند. اما امروزه لیبرال ها هم با هم سویی مثلث دولت، اتحادیه های کارگری و صاحبان سرمایه مخالف شده اند که نتیجه چنین تردیدی عبارت است از کنترل اهرام های قدرت سیاسی از سوی محافظه کاران.

ساختار سیاسی و بافت اجتماعی رژیم صهیونیستی اسراییل به وفور در قالب مقاله، گزارش و کتاب مورد بحث واقع شده است. یکی از مباحث مغفول در راستای اسراییل شناسی، تحلیل امنیت و آینده آن از منظر جغرافیای سیاسی است. جغرافیای سیاسی اسراییل، بسیاری از رفتارهای این رژیم را طی دهه های اخیر توضیح می دهد. مقاله حاضر به کاوش در این بحث می پردازد که آسیب پذیری ها و نیز امتیازات اسراییل از منظر جغرافیای سیاسی کدامند. نویسنده با شرح دشواری های اسراییل در زمینه کمیابی منابع و عمق راهبردی، به شرح سیاست های اسراییل در چارچوب ضعف های ژئوپلیتیک آن پرداخته و چنین نتیجه گرفته است که عمده سیاست های اسراییل در داخل و خارج از سرزمین های اشغالی، پاسخی است به آسیب های راهبردی و ژئوپلیتیک این رژیم در حوزه جغرافیای سیاسی.

بخش قابل ملاحظه ای از پویش های سیاسی جوامع را می توان از لابهلای رمان ها و نقدهای ادبی استخراج نمود. این رویه در مطالعات علوم سیاسی ایران، غریب است. با توجه به این خلاء اساسی، مقاله حاضر درصدد پاسخ به این پرسش است که اسراییل و اقدامات تجاوزکارانه آن چگونه ذهن اجتماعی عرب به ویژه دغدغه های فکری روشنفکران اعراب را متاثر می سازد؟ نویسنده با مرور رمان های غاده السمان به بررسی این فرضیه می پردازد که السمان با عطف توجه اعراب به اقدامات اسراییل، آنها را از نیات آتی اسراییلی ها آگاه می سازد اما گرفتاری های روزمره و کامرانی های متعارف در بازارها و اماکن تفریحی اعراب، آنها را از نیات آتی اسراییل غافل داشته و عقبه و وجدان سیاسی اعراب هنگامی متوجه تحول اوضاع می شود که اسراییل کاشانه آنها را اشغال و ویران کرده است.

ایالات متحده آمریکا در مبارزه با تروریسم در جهت امنیت نظام بین الملل به ویژه در خاورمیانه و بعد از حادثه 11 سپتامبر توانست با تاکید و تکیه بر یک جانبه گرایی در سیاست خارجی و با استفاده از منابع قدرت نرم و راهبرد نظامی پیش دستانه و اقدامات پیش گیرانه، موفقیت هایی را در زمینه مبارزه با تروریسم به ویژه در خاورمیانه به دست آورد. با این حال اقدامات یک جانبه گرایانه آمریکا در مبارزه با تروریسم، مشکلات بین المللی را افزایش داد. فرضیه اصلی نگارنده این است که با توجه به پیچیدگی های موجود در ماهیت و عملکرد تروریسم جدید، راهبرد چندجانبه گرایی به رهبری سازمان ملل متحد بیشترین شانس موفقیت را در مبارزه با این پدیده جهانی دارد. بنابراین پیش بینی مقاله این است که کامیابی در مبارزه با تروریسم در راستای افزایش امنیت نظام بین الملل در گرو نزدیک شدن برداشت های منطقه ای و جهانی است که تنها از طریق همکاری و تصمیم گیری مشترک تمامی اعضای جامعه بین الملل امکان پذیر خواهد بود.

فرد هالیدی و تشخیص او در باب موانع توسعه در کشورهای خاورمیانه، مساله اصلی مقاله حاضر است. هالیدی به عنوان استاد مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی لندن پس از وارسی تاریخ و مراحل توسعه در غرب و خاورمیانه، بدین جمع بندی رسیده است که چهار عامل مداخلات امپریالیستی پیوند امریکا حکومت های مرتجع، ساختارهای اجتماعی قبیله ای و سنت های بدوی، تداوم شیوه های تولید ماقبل سرمایه داری و بالاخره سرکوبگری و عدم توجه به کرامت انسانی، سبب شده اند کشورهای خاورمیانه نتوانند توسعه متوازنی را در پیش بگیرند. هالیدی به عنوان محققی که داده های فراوانی در مورد تاریخ آمریکا و روابط غرب با کشورهای خاورمیانه دارد و دانش ارزشمندی در باب جامعه شناسی تاریخی ملل خاورمیانه اندوخته است، مراحل توسعه در کشورهای متعدد را یکسان نمی بیند و کاوش در مورد ملزومات خاص توسعه نزد کشورهای گوناگون، امتیاز مضاعف پژوهش های او در باب لوازم و دقایق توسعه یافتگی در شرق و غرب است.

بدون تردید کشمکش اعراب اسراییل برجسته ترین مساله خاورمیانه است. تا 1948 این کشمکش که با تنش در بین یهودی ها و اعراب ساکن فلسطین تعریف می شد مشخصه ای محلی داشت، اما با تاسیس اسراییل در 1948 فضا متحول شد. از آن هنگام، عربستان به عنوان یک قدرت مهم در دنیای عرب سعی نموده است برای مواجهه با این کشمکش، دولت های عربی را حول یک خط مشی واحد و مبتنی بر شیوه های سیاسی دیپلماتیک هماهنگ نماید. به طور کلی خط مشی عربستان در این خصوص، در تلاش این کشور برای پیشبرد دو طرح صلح ملک فهد در اوایل دهه 80 و طرح صلح ملک عبدالله در اوایل سده بیست ویکم متجلی شده است که حل و فصل جامع کشمکش بین اعراب و اسراییل را در دستور کار خود قرار داده است. این پژوهش به بررسی انتقادی رویکرد عربستان سعودی نسبت به کشمکش اعراب اسراییل می پردازد.

دیگر جای هیچ شکی نیست که ثروت و قدرت از شمال و غرب در حال حرکت به سمت شرق و جنوب است. نظم حاکم قدیم به رهبری ایالات متحده و اروپا، جای خود را به نظمی می دهد که در آن به طور فزاینده به سوی همراهی با کشورهای در حال ظهور غیرغربی پیش می رود. اما اگر چرخ بزرگ قدرت بچرخد، نظم سیاسی جهانی که متعاقب آن ظاهر می شود، از چه نوع ویژگی هایی برخوردار خواهد بود. برخی از ناظران آگاه معتقدند که جهان (آینده) نه تنها کمتر آمریکایی خواهد بود، بلکه از رنگ و بوی لیبرال آن نیز کاسته خواهد شد. آنها بر این باورند که نه تنها برتری ایالات متحده در حال کمرنگ شدن است، بلکه نظم بین المللی شفاف و قانون محور آن، که این کشور از دهه 1940 پرچمدار آن بوده است، در حال اضمحلال می باشد. از این منظر کشورهایی که به تازگی به ابزار قدرت دست یافته اند، شروع به گسترش ایده ها و برنامه های خود برای نظم جهانی می کنند. ایالات متحده تضعیف شده، قادر به دفاع از سیستم قدیم نخواهد بود. شاخصه های بین الملل گرایی لیبرال مانند شفافیت و حفظ روابط قانون محور که در نهادهایی همچون سازمان ملل و هنجارهایی مانند چندجانبه گرایی متجلی است جای خود را به یک سیستم رقابتی تر و پراکنده ای از بلوک ها، حوزه های نفوذ، شبکه های مرکانتیلیستی و رقابت های منطقه ای می دهد.

جان میرشایمر مدت هاست که در باب کم وکیف حضور لابی طرفدار اسراییل در کریدورهای قدرت آمریکا تحقیق می کند. تز اساسی او این است که حمایت بی حد و حصر آمریکا از اسراییل نه دلیل اخلاقی دارد و نه توجیه استراتژیک، بلکه این لابی قدرتمند آمریکاست که صاحب منصب های آمریکا را به سمت حمایت از سیاست های بی رحمانه اسراییل در سرزمین های اشغالی سوق می دهد. میرشایمر بر آن است که اوباما هم طی دو سال اول حکومت خود نتوانسته است مانع اسراییل در ایذاء اعراب شود و طی سالیان آتی هم موفق بدین کار نخواهد شد.