نشریه مطالعات منطقه ای
سال چهاردهم شماره 1 (زمستان 1391)

منطقه اوراسیا، به خصوص حوزه هارتلند جدید شامل حوزه خزر- خلیج فارس به همراه کل منطقه خاورمیانه، از اهمیت راهبردی، ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی در معادلات جهانی برخوردار است. در این میان ایالات متحده آمریکا برای افزایش نفوذ خود در منطقه هارتلند جدید، هدفی اساسی یعنی کنترل روسیه، چین و ایران را مد نظر قرار داده است. نفوذ در آسیای مرکزی و قفقاز، آمریکا را یک گام به اهداف خود نزدیک نموده است. کشور قرقیزستان به دلیل همسایگی با چین و روسیه و وجود پایگاه نظامی ماناس در این کشور و استفاده از آن بعد از11 سپتامبر 2001 در جهت حمل و انتقال نیرو و تجهیزات نظامی به افغانستان، فرصت کنترل رقبای مذکور را برای آمریکا فراهم نموده است. بنابراین می توان دریافت دو کشور افغانستان و قرقیزستان از رابطه تنگاتنگ و متقابلی در راهبرد آمریکا برای مقابله با رقبای خود برخوردار می باشند که تبیین نقش یکی از این دو کشور بدون دیگری امکان پذیر نمی باشد. اما فروپاشی انقلاب لاله ای قرقیزستان در آوریل 2010 را می توان به عنوان عامل گسستی در رابطه دوسویه افغانستان و قرقیزستان محسوب نمود. سوال اصلی مقاله حاضر این است که چالش ها و مواضع جدید ایالات متحده آمریکا برای نفوذ در منطقه هارتلند جدید و متعاقبا کنترل کشورهای روسیه، چین و ایران، بعد از فروپاشی انقلاب لاله ای قرقیزستان در آوریل 2010 چیست؟

بررسی سیاست خارجی کشورها یکی از مهم ترین مباحث روابط بی ن الملل است. آنچه بیشتر از هر چیز معروف شده است و «منافع ملی» سیاست خارجی یک کشور را تعیین می کند، مفهومی است که به اهمیت آن در تعیین سیاست خارجی به اندازه ای است که می توان آن را محور سیاست خارجی دانست. در این میان، در بررسی سیاست خارجی همواره باید نه تنها به عوامل پایدار و ثبات بخش، بلکه به عوامل دگرگون شونده نیز توجه داشت. این عوامل دگرگو نشونده و دگرگو نکننده سیاست خارجی که به شکل نابرابری قدرت کشورها، پیشرفت های بزرگ در فناوری و تحولات اجتماعی، تغییر اندیشه ها و مرام های عقیدتی سیاستمداران و احزاب سیاسی و غیره بروز و نمود می یابد، رویکردهای تازه ای را برای حفظ منافع و جایگاه کشور ها طلب می نماید. این مقاله در تلاش است ضمن ارزیابی تحولات 11 سپتامبر در خاورمیانه، رویکرد های آمریکا نسبت به این تحولات و پیامدهای آن را مورد توجه قرار دهد. بنابراین، سوالی که در این مقاله نویسندگان در پی پاسخ به آن هستند، این است که رویکر دهای متعارض آمریکا در خاورمیانه به چه صورت بروز نموده و شاخ صهای آن چه پیام دهایی برای ثبات هژمونیک آن به دنبال داشته است؟

سیاست خارجی ترکیه با ظهور اسلام گرایان حزب عدالت و توسعه تغییرات شگرفی به خود دید. این تغییرات سبب شد ترکیه تا حدودی به جمهوری اسلامی و محور مقاومت نزدیک شود و از اسراییل و حامیان منطقه ای و بین المللی آن دور گردد. مساله فلسطین، حمله اسراییل به ناو حامل کمک های مردمی به غزه، عدم اجازه اسراییل به داود اوغلو برای سفر به غزه و دیدار با مقامات حماس، تنش هایی را در روابط دو کشور به وجود آور د. همچنین، بحث برنامه هست های ایران و حمایت ترکیه از حقوق صلح آمیز هسته ای تهران به خاطر ملاحظات اقتصادی خود، مخالفت با درخواست آمریکا برای گشودن جبهه جدید علیه عراق، موجب شد روابط ترکیه علاوه بر اسراییل با متحدان غربی اش دچار تحول و دگرگونی گردد.

نزدیکی روابط بین ترکیه و اسراییل در خاورمیانه، یکی از مهم ترین تحولات دهه 1990 بوده است. اگرچه بعد از تشکیل دولت اسراییل، روابط دوجانبه بین دو کشور در سطح پایینی بود، اما با شروع سال 1990 روابط دو کشور تغییر جهت داده و با شتاب بیشتری توسعه یافته و عمیق تر شده است. حزب عدالت و توسعه که در سال 2002 در ترکیه به قدرت رسید، به رابطه با اسراییل اهمیت بیشتری نشان داد و سال های دراز روابط بین اسراییل و فلسطین را با ایجاد تعادل و توازن ادامه داد. با این حال، هم در سال 2000 با شروع دومین فشار اسراییل علیه فلسطین و هم در سال 2008 که عملیات اسراییل در غزه گسترش یافت، روابط دوجانبه رو به سردی گراییده و مناسبات آنها رو به وخامت گذاشت. در این مقاله به بررسی روابط دوجانبه ترکیه و اسراییل پرداخته و محورهای علایق و هویت آنها را به طور دقیق مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهیم داد.

یکی از نگرانی های اساسی رژیم صهیونیستی اسراییل، تغییر رژیم هایی است که مدت های مدیدی همسوی اسراییل بودند و اکنون با حکومت های اسلام گرا و ضداسراییلی جایگزین شده اند. نویسنده این مقاله پس از توضیح تحولات خاورمیانه (دگردیسی موازنه منطقه ای، عقب نشستن آمریکا از تحولات منطقه و به قدرت رسیدن نیروهای ضدآمریکا) به تخمین و تحلیل آسیب پذیری های امنیتی اسراییل در پرتو این تحولات می پردازد. نامشخص بودن رفتار دولت های جدید، رشد فعالیت ها واحساسات ضداسراییلی، تقلیل بازدارندگی اسراییل، افزایش انزوای منطقه ای اسراییل، ظهور تهدیدات غافلگیر کننده در حوزه مدیترانه و هسته ای شدن ایران، مهم ترین دغدغه های اسراییل هستند که به واسطه انقلاب های عربی، تشدید و گسترده شده اند. پیشنهاد نویسنده برای اسراییل این است که ضمن توسعه زیرساخت های دفاعی خود، بیش از پیش مناسبات ویژه خود با آمریکا را بهبود بخشد.

ماهیت، آهنگ و شیوه مقابله با تحریم های آمریکا علیه ایران، موضوع مقاله حاضر است. نویسنده ها با اتکای به تجربه ها و نیز متون منتشر شده، استدلال می کنند که اولا، تحری م های آمریکا علیه ایران موجی شتابنده و گشترش یابنده است؛ و ثانیا، تحریم ها به رغم گستردگی و هدف گذاری های ضدایرانی، به صورت معقولی قابل مهار و مدیریت اند. اما آنچه بر اثربخشی و کفایت این تحریم ها افزوده است، مقوله خودتحریمی است که در پرتو آن ساختارهای داخلی، اثربخشی تحری م های خارجی را مضاعف می سازند. نویسندگان بر این باورند که با رفع برخی نارسایی ها و ناهماهنگی های موجود در ساختار اقتصادی و نیز تصحیح بعضی باورهای فرهنگی اجتماعی می توان تحریم ها را مهار و در میان مدت آن را به ضد تحریم تبدیل نمود. جهت گیری اصلی مقاله، موضع دوگانه آمریکا و مقاصد و برنامه ریزی آن برای اعمال و تشدید تحریم علیه ایران است.

کردها یکی از بزرگ ترین اقلیت های قومی در خاورمیانه هستند که در چهار کشور عراق، ایران، ترکیه و سوریه حضور دارند و از این میان، تنها کردهای عراق قادر به کسب خودمختاری در مناطق شمالی این کشور شده اند. کرکوک نیز شهری است که هم مورد عنایت ویژه اقوام کرد قرار دارد و هم از نظر دولت مرکزی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. امتزاج قومی و وجود ذخایر نفتی در شهر کرکوک، همواره آن را در کانون بحرانهای قومی و سیاسی قرار داده و بازیگرانی چون ترکیه و تا حدی سوریه به عنوان مخالفان الحاق کرکوک به اقلیم کردستان عراق و اسراییل به عنوان تنها حامی جدی استقلال کردها و قدرتمند شدن بیش از پیش کردها در منطقه خاورمیانه، نقش بسزایی در تشدید بحرا نهای این منطقه بر عهده دارند. این مقاله بر آن است با بررسی ریش ه های بحران در کرکوک شامل ترکیب پیچیده جمعیت،وجود ذخایر نفتی و اصل 140 قانون اساسی عراق و نیز نقش بازیگران خارجی در روند تحولات اقلیم کردستان عراق به خصوص کرکوک، به این سوال پاسخ دهد که از میان سناریوهای مطرح شده در خصوص آینده کرکوک، کدام یک از قوت بیشتری برخوردار است و رژیم صهیونیستی اسراییل در پی تحقیق چه سناریوهایی در شمال عراق می باشد؟

این مقاله در تلاش است تحلیلی مبتنی بر تئوری واقع گرایی انتقادی از مفهوم عمق راهبردی که اخیرا در تحلیل سیاست خارجی ترکیه مورد استفاده قرار گرفته است، به عمل آورد. نویسنده با بهره گیری از بینش فلسفه علم واقع گرایی انتقادی، تفکر ژئوپلیتیکی واق ع گرایانه را که مفهوم عمق راهبردی بر آن استوار است، به نقد می کشد. در این راستا، مفهوم عمق هستی شناختی را از واقع گرایی انتقادی استخراج نموده و آن را در چارچوب تحلیل گرامشی بسط داده و نهایتا مفهوم عمق راهبردی را ارتقا می دهد. مفهوم بنیادی عمق هژمونیک این نگرش است که روابط ژئوپلیتیکی باید در پیوند با ساختارهای اجتماعی که به وجود آورنده این ساختارها می باشند، مورد ارزیابی قرار گیرد. در حالی که رهیافت اثبات گرایی دولت محور بر نگرش کنونی سیاست خارجی ترکیه غلبه دارد، این مقاله به عنوان تلاشی در راستای تحلیل مادی گرایانه تاریخی سیاست خارجی ترکیه و همچنین تلاشی برای بسط نظریه اجتماعی سیاست خارجی که بر مبنای واقع گرایی انتقادی استوار شده است، در نظر گرفته می شود.