نشریه مطالعات منطقه ای
سال چهاردهم شماره 4 (پاییز 1392)

آغاز بهار عربی در خاورمیانه و شمال آفریقا زمینه مناسبی برای تغییر معادلات قدرت را فراهم آورد، به گونه ای که حکومت هایی که چندین سال بر سر قدرت بودند، سرنگون شدند. در این مقاله سعی بر آن است با تکیه بر نظریه»انقلاب ساموئل هانتینگتون«، دلایل وقوع خیزش ها در کشورهای عربی به خصوص کشورهای مصر، عربستان سعودی و سوریه و اینکه چه عواملی مردم این کشورها را علیه دولت وقت وادار به واکنش کرد، مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. بر اساس نظریه هانتینگتون، یکی از دلایلی که باعث این خیزش ها شد، عدم مشارکت سیاسی گروه ها در فرآیند تصمیم گیری های کلان و همچنین مسدود بودن مجراهای انتقال مطالبات از بدنه جامعه به لایه های فوقانی قدرت بود که در نهایت باعث تقابل گروه های وسیعی از جامعه با دولت شد. عوامل دیگری نیز در این خیزش ها تاثیر زیادی داشتند که نظریه هانتینگتون نمی تواند آنها را توضیح دهد و آن عامل شکاف طبقاتی بود که به ویژه در مصر و سوریه به عنوان عوامل اصلی مطرح بودند. نقص اساسی نظریه هانتینگتون این است که عوامل اقتصادی را در شکل گیری ناآرامی در کشورها کم اهمیت می شمارد، در حالی که عوامل اقتصادی را به عنوان عوامل کلیدی فروپاشی رژیم مصر و خیزش های مردمی در سوریه می دانند.

در بحبوحه تحولات پی درپی جهان عرب، قطعه ای از پازل این منطقه، همچنان دست نخورده باقی مانده است. پادشاهی اردن، قریب به نیم قرن است که در یکی از حساس ترین مناطق جهان، روزگار آرامی را سپری می کند. اسراییلی ها به شدت نگرانند که این امنیت، متلاشی شود و پادشاهی بی ضرر اردن با اسلام گرایان یا دموکرات هایی غیرقابل پیش بینی جایگزین شوند.آصف دیوید، به عنوان یکی از اعضای تیم تهیه کننده گزارش تحلیلی اسراییل در سال 2013، برآن است که پادشاهی اردن دیگر آن مرجعیت پیشین را ندارد و مردم و قبایل اعتماد خود به ملک عبدالله را از دست داده اند. او به مقامات اسراییلی توصیه می کند که علایق لیبرالیستی پادشاه اردن در کنار شکاف بین نخبگان سیاسی اردنی در نهایت سبب وقوع بی ثباتی در این کشور خواهد شد و چنین امری امنیت اسراییل را متاثر خواهد ساخت. چند و چون این تحلیل را در ادامه می خوانید.

دانش نامه مک میلان، بهار عربی را طیفی از رویدادها از اعتراضات سیاسی گرفته تا جنگ داخلی که در تعدادی از کشورهای عربی از جمله لیبی، مصر، تونس و سوریه ایجاد شده، تعریف می کند. اما شاید با مسامحه بتوان بهار عربی را دوره جدیدی از اسلام گرایی مدنی و دموکراسی خواهی در کشورهای عربی خاورمیانه و شمال آفریقا دانست. موج کنونی اسلام گرایی در سوریه نیز همچون دیگر کشورها دارای نمایندگان مختلفی است که از بنیادگرایان سلفی تا اسلام گرایان معتدل را در بر می گیرد. هر یک از این نحله ها نسخه خاص خود را برای اداره کشور بهمثابه گزینه نظام سیاسی کنونی تجویز می کنند. مقاله حاضر ضمن بررسی مدل اسلام گرایی اخوان المسلمین و اسلام گرایی سلفی جبهه النصره به عنوان دو مورد از گونه های عمده اسلام گرایی در سوریه، از یک سو سعی در شناخت دیدگاه ها و مواضع آنان در قبال مسائل مختلف پیش رو داشته و از سوی دیگر، می کوشد تاثیرات پروژه اسلام خواهی بر امنیت ملی اسراییل را تحلیل و ارزیابی نماید. تحلیل منافع و چالش های رژیم اشغالگر در جنگ داخلی سوریه، حاکی از این است که در حال حاضر تداوم شرایط آنمی اجتماعی و سیاسی در سوریه از رهگذر هرج و مرج خلاق به نحوی که قدرت حکومت سوریه را دچار چالش نموده و در نتیجه ناآرامی و درگیری های متعدد، حاکمیتی چندپاره در سوریه پدید آورده و خواسته ها و مطالبات طرف سوری را از سطح رقابت راهبردی با اسراییل به سطح بقا برساند، در کوتاهمدت بیش از هر چیز منافع چندگانه اسراییل را تامین خواهد نمود.

منطقه جولان که به عنوان یکی از مناطق امنیتی استراتژیکی به ویژه در روابط سوریه و اسراییل محسوب می شود، در نتیجه جنگ شش روزه 1967 به اشغال اسراییل درآمد و پیامدهای مهمی نظیر جنگ 1973، طرح های ایگال آلون و حزب مابام را به همراه داشت. در ادامه این روند مذاکرات صلح از اسلو، وای پلانشتین، تا میانجی گری آنکارا در دستور کار طرفین قرار گرفت که بنا به دلایل مختلف، مذاکرات با بن بست مواجه گردید. با وقوع بحران سوریه در ژانویه 2011 و صف آرایی مخالفان در برابر دولت سوریه، سرنوشت منطقه جولان بیش از پیش حایز اهمیت گردید. در واقع ساختار اجتماعی و وجود مخالفانی مانند شورای ملی سوریه، اخوان المسلمین، سلفی ها موسوم به داعشو جبهه النصره منجر به پیچیدگی تحولات و ارایه چندین سناریو توسط نظریه پردازان سیاسی شده است. عمق تحولات و ماهیت مخالفین دمشق به گونه ای است که برخلاف نگاه دیپلمات محور دولت در رابطه با منطقه جولان، مخالفان تلاش می کنند در صورت پیروزی، از راه حل های گوناگون حتی گزینه نظامی در رابطه با اسراییل استفاده نمایند. بنابراین، در نوشتار حاضر از پیچیدگی های تاریخی منطقه جولان، مذاکرات صلح، ساختار اجتماعی و تحولات سوریه از 2011 به بعد سخن رفته و آینده جولان در پرتو سناریوهای مختلف، وارسی شده است.

با گذشت 65 سال از ایجاد دولت اسراییل و آواره شدن میلیون ها نفر از ساکنان اصلی سرزمین فلسطین، هنوز راه حل ایجابی برای حل و فصل پایدار این بحران، به ثمر نرسیده است. در مقاله پیش رو، هربرت کلمان، از ایده یک کشور و دو دولت به عنوان راهی برای رهایی از این بحران دیرپا سخن گفته است. فصلنامه مطالعات منطقه ای بدون اینکه کلمان را تایید کند، نقدهای وی بر انگیزه ها و برنامه های بنیامین نتانیاهو را قابل توجه می بیند. همه سخن کلمان این است که اعتمادی بین عرب ها اسراییلی ها باقی نمانده است و مذاکرات بی ثمر به صورت پی درپی، صورت گرفته و می گیرد. بهتر آن است ایده یک کشور و دو دولت در سرزمین های اشغالی مورد توجه قرار گیرد.

معنا و سازوکار بازدارندگی، از دغدغه های دیرین و کلیدی صهیونیست ها بوده است. مقاله حاضر از رهیافتی فکری فلسفی بهره جسته و به طرح این پرسش پرداخته است که طبق کدام دستگاه فکری می توان بازدارندگی پایدار و موثر داشت. تاماس رید که پروژه را برای موسسه فرتیز تیسن انجام داده، بر آن است که بازدارندگی نتیجه نگر غیر از بازدارندگی تلافی جویانه است و بازدارندگی های فایده گرا یا نتیجه محور، نوعا موفق به مهار خشونت نشده است. کار او تلفیق نظریه تجربه است و می کوشد با الهام از تحولات خشونت بار سرزمین های اشغالی، نوع جدیدی از بازدارندگی را پیشنهاد کند. بازدارندگی پیشنهادی تاماس رید عبارت است از فراتر رفتن از دولت.

ترکیه در اکثر سال های قرن بیستم ترجیح داده بود خود را درگیر مسائل خاورمیانه نکند. به هر ترتیب آنکارا با یک حرکت تاریخی از این سنت کمالیست به یک بازیگر بسیار مهم و فعال در منطقه تبدیل شد. تحت هدایت حزب عدالت و توسعه، ترکیه رابطه نزدیکی با ایران، عراق و سوریه برقرار کرد، جایگاه ریاست سازمان کنفرانس اسلامی (OIC) را به دست آورد و به نیرو های سازمان ملل در لبنان کمک نمود. سیاست های راهبردی ترکیه به عنوان کشوری اثرگذار در خاورمیانه پیامد هایی را بر روابط ترکیه و اسراییل گذاشته، به طوری که روابط ترکیه با ایران و حماس منجر به بروز تناقضاتی در روابط این کشور با اسراییل و آمریکا شده است. در این نوشتار به بررسی ملاحظات راهبردی ترکیه در قالب سه دیدگاه نوعثمانیگرایی، کمالیسم و گلیسم ترکی و تاثیر هریک از آنها بر روابط ترکیه و اسراییل می پردازیم. حاصل این مباحث این است که به فراخور ارتقای منزلت و قدرت اسلامگرایان، تناقضاتی در همسویی ترکیه با رژیم صهیونیستی اسراییل پدید میآید. تناقضی که با توجه به وداع پیدرپی کمالیستها با کریدورهای قدرت در آنکارا، کوتاه نخواهد بود و میتوان گفت که ماه عسل ترکها با یهودی ها، دیری است که به سر آمده است.