مجله آموزه های قرآنی
سال چهارم شماره 14 (زمستان 1383)

از آنجا که تفسیر الخمس مائة آیة من القرآن از مقاتل بن سلیمان متوفای 150 ه. ق. نخستین تفسیر فقهی موجود به شمار می رود و به لحاظ قدمت، از اهمیت زیادی برخوردار است. از این رو، پس از شناسایی و تهیه نسخه خطی آن از کتابخانه بریتانیا (the british librery) به معرفی آن اقدام کردیم. دراین جستار نخست، «مقاتل بن سلیمان» و سپس «تفسیر فقهی» او معرفی شده است. برای معرفی مقاتل، «فضای سیاسی فرهنگی عصر او»، «شخصیت»، «مذهب»، «استادان»، «شاگردان» و «آثار وی» به طور مستند شناسانده شده است.

در بیان علت و چرایی نزول تدریجی قرآن و تبیین اسرار و حکمتهای نزول گام به گام آن، مقالها گفته و مقاله ها نوشته شده است. در این نوشتار، کوشیده ایم در نگاهی تازه و با استفاده از آیه های قرآن، نظر خود قرآن را در این موضوع تبیین کنیم. بر اساس این، با بهره گیری از آیه های قرآن، درمجموع، سیزده حکمت برای نزول تدریجی قرآن برشمرده ایم که در سه بخش «حکمتهای راجع به پیامبر (ص)» (دو حکمت)، «حکمتهای راجع به مردم» (هشت حکمت) و «حکمتهای راجع به قرآن» (سه حکمت) ارائه شده است.

«اخلاق اقتصادی» بخشی از آموزه های اسلامی است که از یکسو، مؤلفه های رشد و توسعه اقتصادی و رفاه عمومی را ارائه می کند. از سوی دیگر، شیوه ها و عناصر مقابله با مفاسد و سالم سازی فعالیتهای اقتصادی را بر می نمایند و بستر لازم را برای رشد معنوی و سعادت ابدی انسان نیز فراهم می سازد. این نوشتار، پس از اثبات رابطه اخلاق با اقتصاد و نقد مبانی سرمایه داری، مبنی بر جدایی آن دو، مهم ترین عناصر اخلاق اقتصادی را در سه بخش «تولید»، «توزیع» و «مصرف» مورد بررسی قرار می دهد.

«نفاق» از مهلکترین رذیله های اخلاقی در زندگی فردی و اجتماعی، خصوصا در حوزه های سیاسی، اعتقادی و اخلاقی است که زشتی آن بر کسی پوشیده نیست. ظهور اولیه آن در صدر اسلام با مفهومی که در فرهنگ اسلامی رقم خورده است، از موضوعاتی است که عده ای از علمای عامه را به اثبات ادعای خود مبنی بر پیدایش اولیه آن در مقطعی خاص از بعثت پیامبر (ص) وادار کرد هاست. پافشاری این عده بر اعایشان، انگیزه ای است برای تعمق در مستندات و دلایل این گروه از منظر قرآن، مباحث علوم قرآنی و بررسی واژه های همسو و آیه های مکی و مدنی، تا نادرستی این ادعا را ثابت کنیم.

«امانت داری» که از «نیازهای اجتماعی بشر» است، در استوارسازی پیوندهای جامعه نقشی بسزا دارد، زیرا استواری پیوندها در جوامع بشری وامدار امانت داری و گسترش آن در جامعه است. اگر در جامعه امانتها رعایت شود، اعتماد دوسویه رو به فزونی می نهد و روابط انسانها نیکو و مستحکم می گردد و اگر روحیه امانت داری تضعیف گردد و این خصلت پسندیده، کم رنگ شود، اعتماد لازم از میان می رود و حالت مرگبار تشویش و نگرانی بر فضای زندگی مردم سایه می افکند و سر انجام، شیرازه زندگی اجتماعی از هم می پاشد.

قرآن در اندیشه، گفتار و کردار اهل بیت (ع) تجسم و عینیت تمام یافته است و سیره کریمانه و سخن حکیمانه آنان، مستقیم یا غیر مستقیم، تبیینگر کتاب الهی در ابعاد گوناگون آن است. در این مقاله به بیاناتی که امام علی بن موسی الرضا (ع) به طور مستقیم در باب قرآن کریم فرموده اند، پرداخته شده است. با توجه به سخنان آن حضرت درباره قرآن و تفسیر آن، سر فصلهای ذیل تبیین شده است: بیان فضیلت و جایگاه قرآن، معرفی گوشه هایی از علوم قرآن، تنزیه خداوند و تبیین متشابهات اعتقادی قرآن، تنزیه پیامبران و تبیین متشابهات قصص انبیا و...

هر منکر یا نابهنجاری در سطح جامعه به سه عامل وابسته است: شخص بزهکار، نهادهای مدنی همچون خانواده، مربیان و تبلیغات عمومی و حکومت. آسیب در نحوه عملکرد حاکمان و مدیران، جدا از بحرانهای اجتماعی و اخلاقی که می آفریند، به طور ناخودآگاه به آسیب در دین هم منجر می شود. در این مقال، با توجه به سخنان امام امیر المومنین علی (ع) در نهج البلاغه و نامه های ایشان به والیانش، آسیبهایی در این محورها به عنوان «آسیب حکومت دینی» معرفی می شود، از قبیل: تلقی از حکومت، ضرورت وجود حکومت، خواستگاه حکومت و...