فصلنامه تحقیقات جغرافیایی
سال بیستم شماره 2 (پیاپی 77، تابستان 1384)

روستای ماخونیک و 9 کلاته اطراف آن واقع در 125 کیلومتری بیرجند یکی از محروم ترین روستاهای کشور است. این مجموعه روستایی با محدودیت های طبیعی و ارتباطی و با کشاورزی در زمین های 30×30 سانتی متری بیانگر قناعت و مقاومت انسان در مقابل گرسنگی است. محصول این مزارع مینیاتوری عدالتی وسواس آمیز در حد تقسیم یک دانه زردآلو به سه قسمت مساوی را نشان می دهد. مطالعه روستای ماخونیک ما را به اعماق تاریک تاریخ بشری هدایت می کند و به ما می آموزد که چگونه می توان در عصر پست مدرنیسم در دوران نوسنگی زندگی کرد. ماخونیک به ما نشان می دهد که چگونه در مملکتی که بیش از صد سال است وارد عصر نوسازی و مدرنیته شده است و از ذخایر سرشار نفت برخوردار است هنوز مناطق و مردمانی کاملا فراموش شده زندگی می کنند. ماخونیک موزه تاریخ تحول زندگی انسان در همه ابعاد آن، باستان شناسی، انسان شناسی، جامعه شناسی، جغرافیا، مردم شناسی و همه شناسایی های دیگر است. ماخونیک درسهایی برای انسان به طور عام و برجسته ترین اساتید علوم مختلف به طور خاص دارد. ماخونیک درس ها و پیام های اخلاقی بسیاری را در بر دارد.
تحول شتابان این جامعه روستایی در دهه 1370 به بعد ما را با تجربه فشردگی زمان و تحول و تکامل جوامع روبرو می کند.

تحولات بین المللی و ژئوپولیتیکی در نیمه دوم قرن هیجدهم موجب شد که شرق ایران بسیاری از استعدادها و ظرفیت های تاریخی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود را از دست بدهد و تمدن شرقی در معرض انحطاط قرار گیرد. تجزیه اتحاد جماهیر شوروی و تحولات بین المللی و ملی به ویژه در کشورهای ایران و افغانستان فرصت تازه ای برای رشد و توسعه این منطقه به وجود آورده است. در دهه اخیر (1384-1375) تعدادی از طرح ها و پروژه های زیربنایی و مهم توسط دولت ایران در این منطقه اجرا شده که زمینه مناسبی را برای توسعه مبادلات تجاری و اقتصادی و پیشرفت این منطقه فراهم نموده است. مهمترین این طرح ها عبارتند از: شبکه های راه و راه آهن، شبکه های انرژی صنعتی مخابراتی، احداث سدهای آبی، امنیت مرزها, سرمایه گذاری های ملی و بین المللی و توسعه منابع انسانی که در این مقاله توصیف شده اند.

تفکرات نظامی - استراتژیک ایالات متحده در مقایسه با دوران جنگ سرد دچار تحول بنیادین شده است که سلطه طلبی مطلق گرا و رویگردانی از هم پیمانان سنتی را می توان از پیامدهای آن دانست. روابط ایران و عربستان پس از 11 سپتامبر 2001 دستخوش تحولاتی بی سابقه گشته است. چشم انداز ژئوپلیتیک خلیج فارس و تاثیر آن بر روابط ایران و عربستان را می توان در چهار دوره قبل از انقلاب اسلامی، بعد از انقلاب اسلامی تا پایان جنگ تحمیلی، از پایان جنگ تحمیلی تا 11 سپتامبر و از 11 سپتامبر تاکنون تشریح کرد. این چهار دوره که متاثر از شرایط جهانی، منطقه ای و عوامل تاثیرگذار درونی بوده نوع روابط متفاوتی را در پی داشته است و بعضا از رفتار مسالمت آمیز رقابت جویانه در کسب رهبری منطقه ای در قبل از انقلاب اسلامی تا رفتار خصمانه در سال 1366 متغیر بوده است. در دنباله آن نوعی روابط مسالمت آمیز رو به گسترش تا همکاری و همگرایی منطقه ای بین دو کشور به ویژه بعد از 11 سپتامبر و تحولات جدید منطقه از جمله سقوط طالبان و صدام حسین حاکم بوده است.
این مقاله سعی در بازشناسی روابط ایران و عربستان در چهار دوره فوق و تاثیر آن بر چشم انداز ژئوپلیتیک خلیج فارس با توجه به همکاری و همگرایی دو کشور در پرتو تحولات جدید منطقه را دارد.

به دلیل اهمیت و تاثیر دما بر شرایط محیطی و نیز نقش آن در برنامه ریزی های مبتنی بر دانسته های اقلیمی، الگوسازی رفتار دما به خصوص در سال های اخیر مورد توجه محافل علمی بوده است. میانگین ماهانه دما همانند غالب عناصر اقلیمی رفتاری همراه با نوعی تموج و عمدتا با حرکتی منظم و متناوب به بالا و پایین مشخص می شود. رفتارهای تناوبی به هر شکل که باشند، با استفاده از توابع سینوسی در فرکانس های مختلف با تقریب مناسب و قابل قبولی برآورد و پیش بینی می شوند. در این راستا مدل های فوریه از ابزارهای مفید و کارا به شمار می آیند. در این مقاله ضمن معرفی روش های الگوسازی فوریه، یک الگوی فوریه برای متوسط ماهانه دمای شهر مشهد، بر اساس یک سری 106 ساله (1272 ماه) از ژانویه سال 1891 تا دسامبر سال 1996 تعیین می کنیم. داده های مربوط به دوره مزبور از سه منبع اطلاعاتی استخراج و پردازش شده اند:طی دوره 1891-1950 میانگین ماهانه دما ازگزارش"سازمان جهانی هواشناسی" تحت عنوان:” گزارش جهانی هوا “استخراج شده است. در این گزارش دما به درجه فارنهایت ثبت گردیده بود. در دوره مذکور دو مرحله داده های مفقود (مجموعا 2 سال) طی دوره های 1895- 1904 (10 سال) و 1941- 1950 (10 سال) وجود داشته است. داده های مربوط به دوره های مزبور از شرکت ملی نفت - واحد اهواز اخذ گردیده است. از سال 1951 به بعد با تاسیس سازمان هواشناسی کشور میانگین دما در این ایستگاه تحت نظارت سازمان مذکور به ثبت رسیده است. به منظور همخوانی دمای پیش از دهه 1950 و بعد از آن، دمای گزارش شده به وسیله سازمان جهانی هواشناسی به درجه سلسیوس تبدیل شده است. مدل تعیین شده شامل متغیر توضیحی رسته ای و یک متغیر توضیحی سینوسی - کسینوسی است. در واقع مولفه های سینوسی و کسینوسی، همساز (هارمونیک)هایی هستند که در شکل گیری رفتار سری تناوبی موثرند. تعداد این همسازها (مولفه های نوسانی) حداکثر نصف طول داده ها است. چرا که رفتار نوسانی حداقل از دو مولفه (سینوسی و کسینوسی) تشکیل شده است. در واقع هر همساز گویای یک روند روبه بالا و یک روند روبه پایین در یک سری زمانی است. بنابراین هر طول موج متوالی در سری زمانی تناوبی با یک همساز نشان داده می شود. برای تعیین مولفه های سینوسی - کسینوسی معنی دار با استفاده از دوره نگار، ترتیب اهمیت همسازها را تعیین می کنیم. سپس با جستجو در بین چند همساز مهم اول، چرخه های معنی دار پنهان را پیدا می کنیم. بر این اساس بهترین الگوی قابل برازش بر میانگین ماهانه دمای مشهد به وسیله همساز یکصد و ششم آرایه شده است که در سطح 01/0 معنی دار است. پس از بررسی مدل به لحاظ درستی فرض ها، با استفاده از آن متوسط درجه حرارت ماهانه تا دسامبر 2004 پیش بینی و فواصل اطمینان ارایه گردیده است.
ضریب همبستگی و ضریب تعیین معیارهایی هستند که هریک به نحوی درصد موفقیت الگو را در توصیف سری نشان می دهند. در این الگو ضریب همبستگی 976/0 و ضریب تعیین 2/95 درصد و خطای استاندارد باقیمانده ها 912/1 محاسبه شده است.
لازم به توضیح است که سری علاوه بر روندی تناوبی، می بایست به لحاظ روند آزمون شود. اگر داده ها دارای شیبی حول خطی غیر افقی باشد، مولفه های مربوط می بایست به مدل اضافه شود. آزمون وجود روند برای شیب خطی، سهمی و درجه 3 نیز عدم وجود روند را نشان می دهد. با در نظر گرفتن قسمت سیستماتیک الگوی برازش یافته، به عنوان مکانیزم مولد مقادیر آینده، متوسط درجه حرارت ماهانه از ژانویه 1997 تا دسامبر 2004 پیش بینی شد. در مورد هر یک از مقادیر پیش بینی شده با اضافه و کم کردن عدد 748/3 ± یک فاصله اطمینان 95 درصد برای پیش بینی مقادیر به دست می آید. حفظ رفتار تناوبی حول یک خط افقی و نیز وجود کرانه هایی قابل قبول با فاصله ثابت در امتداد زمان شواهد دیگری بر نیکویی برازش مدل به حساب می آید.
تحت شرایط کلی که معمولا برقرار است، روش های معرفی شده در این مقاله برای الگوسازی هر سری زمانی گسسته متساوی الفاصله تناوبی دیگر کاربرد دارد. برای سری های پیوسته نیز با تقسیم محور زمان به فواصل مساوی می توان سری پیوسته را به یک سری گسسته متساوی الفاصله تبدیل کرد و از روش های معرفی شده، برای الگوسازی آن استفاده نمود.

سازمان فضایی هر منطقه در بردارنده اجزا و عناصر مختلفی است که سه عنصر اساسی آن مرکز یا منطقه میانی، حاشیه یا منطقه پیرامونی و رابطه آنها یا کنش متقابل است.
تمرکز جمعیت، امکانات، خدمات و کارکردهای متنوع در مرکز یا مادر شهر سبب شده جمعیت نواحی پیرامونی برای رفع نیازهای خویش به آنجا سفر کنند. این امر بر امتیازات، مرکزیت، قدرت و تسلط مرکز می افزاید. لذا ضرورت دارد که برنامه ریزان در بازنگری کارکردهای شهر و روستا (مخصوصا کارکردهای اقتصادی) چنان کنند که هم شهر و هم روستا، دارای عملکردهای متفاوت و متنوع ویژه خود گردند و دارای کارکرد و وابستگی های دو طرفه و متقابل باشند تا شکاف درآمدی مرکز پیرامون و نیز تفاوت های موجود در خدمات و کیفیات معیشتی آنها کاهش یابد.

شناخت کم فشارهای منطقه دریای سرخ نتیجه تکامل اقلیم شناسی سینوپتیک ایران به ویژه در طول یک دهه گذشته می باشد. در این مقاله ابتدا تاریخچه ای از بررسی های انجام شده بر روی کم فشارهای سودانی ارایه می شود. سپس با توجه به بررسی تعداد 18 توفان با منشا سودانی الگوی سینوپتیکی حاکم در زمان وقوع توفان ها بر روی ایران استخراج شده است. بدین منظور الگوی گردش در سطح زمین و ترازهای 50، 200، 500، 850 هکتوپاسکال قبل و بعد از شروع توفان ها مورد بررسی قرار گرفته است و الگوی متوسط هر یک تهیه شده است. جهت شناخت منبع اصلی رطوبت سامانه های سودانی نقشه های جهت و سرعت باد و نم ویژه در تراز850 هکتوپاسکال برای تعداد 18 توفان بررسی گردید و نقشه های متوسط الگوی جریان و نم ویژه تهیه شد. شکل ابر در تصاویر ماهواره ای به همراه الگوی جریان تراز200 هکتوپاسکال برای تعداد 6 توفان با منشا سودانی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
نتایج مطالعه در رابطه با تشکیل و گسترش کم فشار سودانی اگرچه همچون سایر مطالعات برمقادیر پایین شاخص چرخه و استقرار پشته ای در تراز میانی وردسپهر بر روی مدیترانه غربی و ناوه عمیقی بر منتهی الیه شرق مدیترانه دلالت دارد، اما نقش اصلی را به کشیده شدن تاوه قطبی در تراز 50 هکتوپاسکال به عنوان منبع اصلی تاوایی برای پیدایش الگوی گردش ناهنجار و تقویت سلول هدلی و جت جنب حاره بر روی مدیترانه و شمال آفریقا می دهد. یافته ها بر استقرار مناسب خروجی هسته جت جنب حاره بر روی خاورمیانه به همراه استقرار و تقویت پشته ای در تراز میانی و زبانه پرفشاری در تراز پایین بر روی دریای عرب جهت تکوین و گسترش کم فشارهای سودانی تاکید دارد. موقعیت و سرعت هسته جت جنب حاره بر روی خاورمیانه و امتداد محور آن در ترازهای فوقانی وردسپهر ضمن کنترل الگوی گردش تراز میانی، مسیرهای ورود کم فشارهای سودانی به ایران را کنترل می کند. بررسی ها نشان می دهد که بیشترین فراوانی وقوع کم فشارهای سودانی در ایران در درجه اول مربوط به ماه دسامبر (آذر) و سپس فصل زمستان می باشد. در این رابطه به نظر می رسد افزایش تعداد سامانه های سودانی با جابجایی سریع و حرکت به سمت جنوب جت جنب حاره در خاورمیانه در ماه دسامبر در ارتباط باشد. همچنین یافته ها نشان می دهد که منبع اصلی رطوبت سامانه های سودانی مناطق حاره ای شرق آفریقا و قطاع جنوب غربی دریای عرب می باشد و حداکثر رطوبت ورودی به ایران نیز در منطقه جنوب غرب کشور به خصوص بر روی استان های کهگیلویه و بویر احمد و چهارمحال و بختیاری مشاهده گردیده است.