نشریه جستارهای نوین ادبی
سال چهلم شماره 2 (پیاپی 157، تابستان 1386)

همزمان با شکست سخت ارتش روسیه تزاری از ژاپن در سال 1904م/1322ق، و به دنبال آن وقوع انقلاب اول روسیه در سال 1905م/1323ق، حرکت انقلابی و بیداری در ایران و ماوراءالنهر شتاب بیشتری گرفت. ادبیات این دوره که در ماوراءالنهر به «ادبیات جدیده» شهرت یافته است و از سال 1905- 1917م ادامه داشت، به طور مستقیم از تحولات فرهنگی انقلاب اول روسیه (1905م)، انقلاب مشروطه ایران (1906م) و انقلاب مشروطه عثمانی (1908م) متاثر بود. در این مقاله، برای نخستین بار، تاثیر میراث ادبی انقلاب مشروطه ایران بر جریان های ادبی و تجددخواهی ماوراءالنهر با تکیه بر میراث ادبی فارسی زبانان این منطقه بررسی و در سه بخش تنظیم شده است: 1. زمینه های تاریخی و فکری مشترک بیداری در ایران و ماوراءالنهر؛ 2. بررسی تاثیر مطبوعات ایران در پیشبرد اهداف انقلابی و معرفت پرورانه ماوراءالنهر؛ 3. بررسی تاثیر ادبیات انتقادی انقلاب مشروطه ایران در پایه گذاری ادبیات نوین فارسی در ماوراءالنهر.

یکی از اساسی ترین معضلات فرا روی بشر امروز، بحران آلودگی و تخریب محیط زیست است. بیشتر شاخه های علم، تلاش کرده اند با ارائه راهکارهای متفاوت، گامی در جهت حل این معضل بردارند. زبانشناسان نیز در شاخه نسبتا نوپایی از علم زبانشناسی، یعنی زبانشناسی زیست محیطی، سعی می کنند دین خود را نسبت به محیط زیست ادا نمایند. آنها با این پیش فرض که رابطه بین زبان و تفکر رابطه ای انکار ناپذیر است، معتقدند ریشه بسیاری از معضلات دنیای امروز از جمله مشکل یاد شده را باید در ساختارهای زبانی بشر جستجو کرد. بر این اساس، تامل در این ساختارها و برنامه ریزی و مهندسی زبان می تواند زمینه ساز اصلاح نگاه ما به محیط زیستمان باشد. مقاله حاضر با بررسی مجموعه شعری صدای پای آب، از آثار برجسته سهراب سپهری، قابلیتهای زبانی این مجموعه را از دیدگاه یاد شده مورد بررسی قرار داده است. نتایج بررسی حاکی از آن است که زبان و اندیشه سهراب در تعامل بالایی با تفکرات مطرح شده در زبانشناسی زیست محیطی است و به عبارتی، نوع زبان سهراب و دریچه ای که او از آن به هستی می نگرد با زبان فارسی رایج متفاوت است. این نوع رمزگذاری زبانی می تواند به عنوان نمونه و الگویی از یک حرکت سبز در زبان فارسی مورد توجه قرار گیرد.

هوشنگ گلشیری یکی از برجسته ترین داستان نویسان نسل دوم ایران بود که نوآوری در صناعت داستان نویسی را بیشتر از طریق احیای شیوه های رایج در فرهنگ روایتی کهن و ترکیب آنها با شگردهای مدرن جستجو می کرد. او شیوه داستانهای تو در تو و تمثیلی، روایت پاره پاره و اشارتی را که از اوستا، قرآن، و روایتهای مذهبی و عرفانی وام گرفته بود با شیوه های متداول امروزی درهم می آمیخت تا به یک سبک بومی و ابتکاری دست پیدا کند. تمثیلهای او، با آن که ساختاری ساده و کوتاه دارند اما از جنبه های نیرومند تاریخی، تفکرانگیزی و غنای اندیشگانی برخوردارند. شگردهای اشارتی و بافت پاره پاره در روایت نیز، با همه سادگی و صمیمیت در زبان و بیان، موجب سنت شکنی از ساختارهای مرسوم و پویایی دادن به ذهن خواننده می شوند.

امروزه رویکرد علمی و کارشناسی به مسائل و پدیده های مختلف جای خود را در معارف و علوم بشری به خوبی گشوده و دیری است که این موج مثبت به حوزه ادبیات و نقد ادبی نیز کشیده شده است. نقد کهن الگویی یکی از شاخه های فرعی نقد روانشناسی است که به خوبی می تواند معیار و ملاک سنجش و بررسی و تحلیل آثار ادبی باشد. در این پژوهش، ابتدا به اختصار به ویژگی ها و چندی و چونی یکی از مهم ترین کهن الگوهای شناخته شده، یعنی «مادر مثالی» پرداخته شده و فرآیند شکل گیری و چگونگی تاثیراتش بر انسان معرفی شده و سپس تاثیرات و نمادهای مختلف این کهن الگو در زبان سهراب سپهری به دست داده شده است.

شعر سپید، ساختار ویژه ای دارد. هرچند نظریه پردازان مکتب ساختارگرایی، در زمینه این گونه از نقد تئوری های پراکنده ای طرح کرده اند اما، الگوی کامل و قابل اجرایی، در دست نیست؛ لذا مقاله حاضر براین است که ضمن جمع بندی نظریه ها و تطبیق آنها با اسلوب ادب فارسی، به یک الگوی نقد عملی ساختاری دست یابد. به این دلیل از دو زاویه ساختار صوری و معنایی به شعر توجه شده است: نخست، ساختار صوری که درآن، قرائنی از قبیل: نما نوا (واج، کلمات هماهنگ، صدا وسکوت و صداهای محیطی) و نما نوشت (شکل کتابت و علائم کتابت) بررسی می شود؛ دوم ساختار معنایی که دربر گیرنده مفاهیمی از قبیل: نماد، اسطوره، کنایه، استعاره و مجاز است. واز طرف دیگر، در ساختار اندامی کلامی، به استخراج وتحلیل تناقضات و تناسبات واژگان پرداخته شده است.
در انتهای مقاله نیز با توجه به بررسی این عناصر، یک نمونه الگوی نقد به طور عملی و به همراه تاویل معنایی شعر، روی یکی از اشعار شاملو ارائه گردیده است.

فصل ممیز ادبیات نوین با ادبیات کلاسیک فارسی در ورود مضامین نو و تازه است؛ مضامینی چون تجدد یا مدرنیته، ملیت و ملی گرایی، قانون و قانون گرایی، زنان و حقوق اولیه آنان، آموزش و پرورش نوین، مبارزه با عقاید خرافی، نقد باورهای نادرست و آزادی و آزادیخواهی. این مقاله کوشش خواهد کرد تا با ارائه دلایل کافی ثابت کند، آزادی و آزادیخواهی که مترادف با دموکراسی غربی است، در شعر شاعران دوره مشروطه، نسبت به سایر مضامین نو اصلا جایگاه بایسته و درخوری ندارد. نه تنها بسامد این مضمون نوین در شعرشاعران این دوره بسیار کم است، بلکه منظور از آزادی مورد نظر شاعران در همین بسامد اندک ابیات نیز، در بسیاری از موارد با مبانی دموکراسی متفاوت است. آزادی نه تنها دغدغه اصلی شاعران دوره مشروطیت نیست، بلکه در شعر بزرگترین شاعر آزادیخواه این دوره، یعنی فرخی یزدی، به ندرت در مفهوم غربی آن به کار رفته است. به علاوه تفاوتهای عمده ای است در برداشت فرخی یزدی و لاهوتی و عشقی از آزادی، با برداشت مرحوم ملک الشعرای بهار و عارف قزوینی از آن. می توان گفت گرچه آزادی که مترادف با آزادی قلم و بیان و اندیشه باشد، در شعر شاعران این دوره کمابیش دیده می شود، اما به جز بهار که در دیوانش کاربرد کلمه آزادی در مفهوم غربی آن نسبتا بسامد بالایی دارد، دیگر شاعران این دوره آزادی را بیشتر در مفاهیمی متفاوت به کار برده اند.

نازک الملائکه، شاعر معاصر عراقی، از همان دوران کودکی و نوجوانی علاقه وافری به ادبیات و بخصوص شعر داشت و با سرودن اشعار عامیانه و فصیح تجربه های ارزشمندی را کسب کرد. آغاز حضور جدی او در دنیای ادبیات را می توان دهه چهل قرن بیستم دانست. از این پس شاهد تجربه های مکرر و متفاوت نازک الملائکه در شعر هستیم. ویژگی های زمانی دوران زندگی نازک، مسائل سیاسی و اجتماعی عصر او، خصوصیات شخصی و توان علمی و ادبی اش باعث شده است تا او به موضوعات خاصی توجه بیشتر نشان دهد. در این مقاله، مهمترین مضامین شعر نازک الملائکه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است که عبارتند از: غم و اندوه، مسائل سیاسی زمان شاعر، نگاه گذرای او به مسائل اجتماعی، عشق، انسان و زندگی، مرگ، در جستجوی سعادت و دنیای آرمانی، بازتاب غربت و بررسی عنصر زمان در اشعار او.

تحلیل شخصیت تاریخی و اساطیری مسیح، پس از رنسانس، وارد مرحله جدیدی شده است که این نگاه تازه، به بخشهای مختلف علوم و تمدن، از جمله ادبیات، سرایت کرده است.
دو اثر ادبی مهم، از دو نویسنده معاصر، آخرین وسوسه مسیح، از نیکوس کازانتزاکیس، نویسنده یونانی (1873- 1957 م.)، و یسوع ابن الانسان، از جبران خلیل جبران، نویسنده لبنانی (1883-1931م.) از جمله آثاری هستند که در ادامه همین دیدگاه های تازه، سعی کرده اند تصویر متفاوتی از شخصیت این پیامبر بزرگ را، به یاری ادبیات ترسیم کنند.
در این جستار، ضمن مقدمه ای درباره تاریخچه تغییر نگاه بشر نسبت به حقیقت وجودی مسیح، به بررسی تطبیقی دو اثر ذکر شده و مقایسه اندیشه های دو نویسنده در این آثار پرداخته شده است.

جبران خلیل جبران(1883-1931م) شاعر و نویسنده پرآوازه عرب، در شمار شاعرانی با رویکرد صوفیانه و رومانتیکی است. منتقدان درباره نگرش او به فرد و جامعه، نظریات گوناگونی دارند.در این میان این پرسش مطرح است که آیا او واقعا یک صوفی عملگرا یا پراگماتیست است و یا تنها از نوعی عرفان ذوقی و ذهنی بهره مند است. در این جستار،نمایشنامه ارم ذات العماد برگزیده شده است، چرا که این نمایشنامه اوج تصوف جبران است. او در نقش نجیب رحمه در پی رسیدن به شهر خدا، شهر مقدس، شهر رؤیاهای روحی است، جایی که جز اهل مشاهده و توحید و حقیقت را راهی بدان نباشد. جبران در ارم ذات العماد می کوشد تصویری خیالی از دنیایی به دست بدهد که در مقایسه با دنیای واقعی جنبه آرمانخواهانه دارد، شهری که اوتوپیای اوست و تنها با مکاشفه و معرفت می توان به آن دست یازید. آمنه العلویه نماد راهنما و پیر طریق، چراغ راه را در دستان جبران می گذارد تا با شوق و شور و تحمل رنج و سختی به تکامل روحی برسد. زین العابدین، عارف شیعه و درویش ایرانی نقش واسطه را بر عهده دارد. وحدت وجود، وحدت ادیان، یگانه پرستی و جاودانگی روح و زندگی از اندیشه های جبران است که از زبان آمنه بیان می شود. در پایان تا حدی روشن خواهد شد که عرفان جبران نوعی عرفان ذوقی و تاملی با رنگ وسیاق عرفان گنوسی ویا نوعی تصوف مشهور به اشراقی- فلسفی(teosophism) است. جبران با ایجاد فضایی تجریدی و متافیزیک با بهره مندی از نماد و نقاب در قالب یک دیالوگ و گفت وشنود، اندیشه وگرایش صوفیانه اش را عرضه می کند. هرچند در این جستار کوتاه نمی توان به صوفی بودن او حکم کرد،ولی تا قدری می توان با زوایای پنهان نگرش او آشنا شد.

در اواخر قرن نوزدهم، به دنبال ارتباط عمیق و گسترده بین ادبیات عرب و ادبیات غرب و آشنایی ادبای عرب با مکاتب و فنون ادبی غرب، نهضتی ادبی در شرق عربی به وقوع پیوست. به فاصله اندکی پس از نهضت مشرق عربی، جرقه های این نهضت به غرب عربی سرایت کرد و کشورهای مغرب عربی، به ویژه الجزایر، شاهد چنین نهضت ادبی بودند. به دنبال این نهضت، مراکز علمی و فرهنگی متعددی در الجزایر تاسیس شد و فعالیتهایی درزمینه شعر و ادب و نقد صورت گرفت.
در پرتو نهضت ادبی، تحول قابل ملاحظه ای در شعر پدید آمد. این شعر ابتدا تحت تاثیر مدرسه احیای قدیم در شرق عربی، گرایش سنتی داشت و سپس تحت تاثیر ادبیات مهجر و مدرسه آپولو، شعر رمانتیک به ظهور رسید. پس از آن، برخی که خواهان رهایی شعر از قیود وزن و قافیه بودند، شعر نو را به وجود آوردند. این شعر در طی بیست سال فراز و نشیبهایی را پشت سر گذاشت تا به شکل یک قالب شعری جدید در آمد.

کاربرد ویژه زبان، همان عنصری است که متن ادبی را از غیر ادبی متمایز می سازد و آن را از سطح زبان عادی فراتر می برد. هر شاعری متناسب با توانایی خود، زبان خاصی دارد که او را از دیگر شاعران متمایز می سازد. در گفتمان کاوی شعر باید ویژگی های این زبان شعری را شناخت تا به تحلیلی صحیح از افکار، اندیشه ها وتجربه شاعر دست یافت؛ زیرا تجربه شعری معادل همان تجربه بشری است که به زبان شعر سروده شده است. مهمترین ویژگی شعر احمد مطر، زبان خاص اوست که دارای طنزی تلخ با واژگانی ساده و به دور از ابهام و غموض است. زبانی که نشان دهنده تجربه تلخ زندگی شاعر است که قالب شعر نو یا آزاد را برای بیان آن انتخاب کرده است.