نامه فرهنگستان
سال هفتم شماره 2 (شهریور 1384)

در فرهنگستان زبان و ادب فارسی، مانند هر مرکز فرهنگی و تحقیقاتی دیگر، پژوهگران در اجرای طرح ها نقش عمده دارند و، به مقتضای همین نقش، هنگامی موثند که از توانایی ها و صفات پژوهشگری بهره مند باشند.
در این مقام، بیشتر به خصال پژوهشگر نمونه توجه داریم، هرچند احراز توانایی ها تا حد زیادی به این خصال بستگی دارد. فرض بر این است که، در مرکز دانشگاهی پژوهشگران سهیم در اجرای طرح های تحقیقاتی قابلیت حداقلی برای ادای وظایف خود کسب کرده اند و، حین خدمت، تنها بنا بر آن باشد که پرورش این قابلیت و رشد آن با تجربه و ممارست و احیانا آموزش های کوتاه مدت صورت پذیرد.
عملا وضع چنان است که پژوهشگران عموما برای ایفای نقش مورد انتظار به قدر کافی مجهز نیستند. مثلا مشاهده می شود که آنان با فن نگارش به زبان خودی یا ترجمه از زبان یا زبان های بیگانه ای که در کار تحقیقی با آنها سروکار دارند در حد نیاز آشنا برساند که بتواند نتایج تحقیقات خویش را مدون سازد و به آن ساخت منسجم و منطقی و پیراسته بدهد و، با کسب معلومات لازم، این توانایی را حاصل کند که از منابع خارجی استفاده کند...

مناظره ها یا پیکارهای زبان حالی در تاریخ ادبیات پارسی در زمره انواع ادبی غالبا مرتبط با دربارها بوده است. شاعران یا نویسندگان این آثار را برای خواندن در دربار شاهان و سلاطین یا مجالس وزرا و اعیان و اشراف تصنیف می کرده اند. دلایل و نشانه های متعددی هست که این وابستگی را در این دسته از پیکارها نشان می دهد. گاهی نویسنده یا شاعر، در دیباچه، نام شاه یا وزیر یا شخصیتی را که مخاطب اصلی او بوده و مناظره را برایش نوشته یا سروده بوده ذکر می کرده است. در پاره ای از این آثار، شاعر یا نویسنده، در انتهای اثر، به مدح مخاطب خود می پرداخته یا ممدوح خود را به منزله داور مناظره معرفی می کرده است. این نوع مناظره ها، از این حیث، در واقع، همانند قصایدی است که شاعران در مدح شاهان و بزرگان می سروده اند. قرابت این نوع مناظره ها با قصیده ها به حدی است که حتی، در بعضی از قصاید، شاعر در تشبیب مناظره ای می آورد، مانند مناظره شب و روز یا رمح و قوس از اسدی طوسی؛ «قصیده فی مناظره السیف و القلم»، به عربی، از نظام الدین اصفهانی؛ و «مناظره شمشیر و قلم»، به فارسی، از میر سید شریف جرجانی.
پیکارهایی که برای دربارها و مجالس بزرگان تصنیف می شده است هم جنبه آموزشی داشته و هم جنبه تفننی و سرگرم کننده. این دسته از پیکارها و مناظره ها در واقع برای مجالس بزم شاهانه نوشته یا سروده می شده است. شخصیت هایی که شاعر یا نویسنده به منزله طرف های مناظره انتخاب می کرده طبعا به نحوی با دربار و موجودات یا مفاهیم مورد توجه یا علاقه صاحب مجلس ارتباط داشته است. شمشیر و قلم بارزترین نمونه پیکارجویان درباری به شمار می آیند و تقریبا همه مناظره هایی که به این نوع فرعی (sub-genre) تعلق دارند جنبه درباری دارند. گل و مل، بزم و رزم، و شطرنج و نرد نیز از طرف های دیگر در مناظره ها یا پیکارهای درباری اند. مناظره ای هم هست که ما آن را در اینجا تصحیح و چاپ کرده ایم و شخصیت هایی که در آن به مناظره می پردازند چهار مفهوم عقل و علم و حلم و دولت اند...

اخیرا توفیقی دست داد تا فرهنگی فارسی به انگلیسی را ویرایش کنم. در خلال ویرایش دریافتم که داشتن تعریفی جامع از فعل مرکب نه فقط دل مشغولی زبان شناسان و دستورنویسان بلکه ضرورتی برای فرهنگ نویسان نیز هست. فرهنگ نویس به معیاری نیاز دارد تا بر اساس آن بتواند مثلا فعل را از غیر فعل باز شناسد و، در مقوله فعل، از ورود غیر فعل به فرهنگ جلوگیری کند. فقط در صورت داشتن معیار است که فرهنگ نویس می تواند یکدستی را که اساس کار فرهنگ نویسی است رعایت کند.
فرهنگ نویسی اساسا امری است عملی، حال آنکه زبان شناسی امری است نظری. فرهنگ نویس، در مورد برخی معضلات نظری زبان، گاه بر سر دوراهی قرار می گیرد. از یک سو، برای یافتن پاسخ این معضلات، باید سراغ زبان شناس برود و از او کمک فکری بگیرد؛ از سوی دیگر، زبان شناس ممکن است نظریه ای به دست دهد که جوابگوی مشکل او نباشد یا اصلا نظریه ای به دست ندهد. فرهنگ نویس نمی تواند منتظر شود تا زبان شناس به نظریه ای منسجم دست یابد. تا زمانی که چنین نظریه ای پیدا نشده است، فرهنگ نویس با توجه به اصول متداول در سنت فرهنگ نویسی و نیز با اتکا به عقل سلیم و رعایت احتیاط، برای مشکلاتی که با آنها رو به روست، در چارچوب هدف فرهنگ مورد نظر خود، راه حل هایی می یابد و آنها را یکدست به کار می گیرد.
فعل مرکب از جمله مسائل دستور زبان فارسی است که به سادگی تن به توصیف نمی دهد. در سال های اخیر، زبان شناسان و دستورنویسان تلاش های فکری بسیار کرده اند تا به تعریفی جامع و مانع از فعل مرکب برسند. با این حال، به نظر می رسد نه دستورنویسان سنتی و نه زبان شناسانی که از منظر نظریه های جدید زبان شناسی و مطالعات رده شناسی زبان به زبان فارسی می نگرند هیچ کدام نتوانسته اند تعریف جامع و مانعی از فعل مرکب به دست دهند. دکتر دبیر مقدم، در مقاله ارزنده خود با عنوان «فعل مرکب در زبان فارسی» (1376)، مهم ترین نظریه های مربوط به فعل مرکب را به اختصار و به شیوه ای عالمانه نقل و نقد کرده اند. از آن گذشته، خود ایشان نیز نظریه ای درباره فعل مرکب داده اند که در خور توجه است. در این مقاله، قصد بنده این نیست که نظریه جدیدی درباره فعل مرکب عرضه دارم بلکه خواندن مقاله دبیر مقدم و نیز درگیر شدن با مشکل فعل مرکب در کار عملی فرهنگ نویسی انگیزه نوشتن این مقاله شده است...

زبان فارسی برای اینکه مفهومی را در قالب فعل بیان کند عمدتا دو امکان در اختیار دارد: استفاده از فعل بسیط (مثل خوردن، دیدن، رفتن) و استفاده از فعل مرکب (مانند تماشا کردن، رنج بردن، افسوس خوردن).
فعل مرکب از مفاهیمی است که دستوردانان درباره آن اتفاق نظر ندارند و در دهه های اخیر محل بحث فراوان بوده است. ما در این مقاله کوشیده ایم معیارهایی به دست دهیم که فعل مرکب را از دیگر عبارت های فعلی متمایز سازد.
بحث را با تعریف فعل مرکب آغاز می کنیم. فعل مرکب به افعالی اطلاق می شود که از دو واژه مستقل ترکیب یافته اند؛ واژه اول اسم یا صفت یا قید و واژه دوم فعل است، مانند اجرا کردن، حدس زدن، پس گرفتن. جز اول را همراه می نامیم و جز دوم را همکرد. وجه مشخص فعل های همکرد این است که معنی اصلی خود را از دست می دهند یا معنی شان کم رنگ می شود و عمدتا همچون عنصری صرفی که به ترکیب هویت فعلی می بخشد به کار می روند. برای مثال، در فعل های اتو کردن و رنگ کردن و شانه کردن جز فعلی از نظر معنی تهی است و نقش اصلی آن این است که به کل عبارت هویت فعلی می دهد...

مساله زمان پیوسته ذهن و دل، حاضر و غایب، و دیروز و امروز انسان را به خود مشغول کرده است. حضور زمان وجوه گوناگون پیدا می کند: تند آهنگ یا کند آهنگ، سبک بار یا گران بار، در آگاهی یا در غفلت. برای زمان، به اعتبارهای متعدد، تقسیم های گوناگونی قایل شده اند؛ اما همه آنها را می توان به دو تجربه یا تلقی عمده تحویل کرد:(1)زمان بیرونی که ظاهرا مستقل از حضور انسان و جدای از آگاهی، ذهن و تجربه هایش، بر مبنای حرکت اجسام و اجرام و تقدم و تاخر و توالی و تعاقب امور و پدیده ها در جریان است.
(2)زمان درونی و وجودی، که گذار و گذرش به تجربه درونی و روحی انسان وابسته است.
بر حسب آنکه اصالت و اولویت از آن کدام یک از این دو باشد، ادراکات، احساسات، تجربه های بشری و نوع صورت بندی رویدادها و کیفیت نظم و ترتیب آنها رقم می خورد.
جهان، به منزله مجموعه امکان های گشوده بر ما- به تعبیر هیدگر- برای همه یکسان و یکنواخت نیست. این تجربه زیستن و به تبع آن «از آن خود کردن» است که جهان ما را شکل می دهد نه صرفا محیط خارجی و پیرامونی یا ظرف مکانی. به این معنا، جهان هرکس حیات منحصر به فرد اوست تا چگونه روایت خود را از این عالم به دست دهد و هستی خود را طرح بریزد، گرچه او را در وضعیت و موقعیتی افکنده باشند که بی حضور او رقم خورده باشد؛ زیرا امکان مقدم بر واقع است و برتر از آن نه بالعکس. این است که، در کنار تقدیرها، تدبیرها و تصمیم ها می رویند...

قرآن کریم معجزه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است. دلیل اعجاز این سخن آسمانی به باور اکثر دانشیان و فرزانگان اسلامی فصاحت و بلاغت آن است؛ و اما فصاحت و بلاغت قرآن در چیست؟
از همان آغاز، دانشمندان کوشیدند که اسرار فصاحت و بلاغت قرآن را کشف کنند، و رفته رفته بر بسیاری از دقایق و نکات زیبایی آفرینی آن پی بردند و کتاب هایی در زمینه دلایل الاعجاز و اسرار البلاغت قرآن نوشتند. در نتیجه، بر اساس قرآن و بعدها شعر عرب، کتاب هایی در صناعات ادبی تدوین گردید، در عین آنکه اهتمام برای کشف اسرار بلاغت قرآن ادامه یافت. علمای بلاغت به مرور به اسراری از فصاحت و بلاغت کلام خدا پی بردند، اما بعضی نکات، از جمله نام آوایی در قرآن، از نگاه تیزبین آنان دور ماند.
در قرآن کریم کلامی هست که علمای بلاغت را دچار شگفتی کرده، زیرا آن را هم بسیار زیبا می بینند هم به ظاهر مغایر اصول بلاغت. به عبارت دیگر، هم در نظر اول دور از بلاغت می نماید و هم در نهایت بلاغت است. اما قرآن کریم معجزه رسول اکرم (ص) است و، چنان که گفتیم، دلیل اعجاز آن به باور اکثر دانشمندان فصاحت و بلاغت بی نظیر و رقیب آن است؛ پس چگونه ممکن است سخنی غیر بلاغی در آن راه یابد. بعضی از دانشمندان درباره آن سخن نگفته و مصلحت را در سکوت دانسته اند. بعضی دیگر، چون آن را زیبا دیدند، اصول بلاغت را در ارزیابی آن نادیده گرفتند. گروهی نیز، برای حل تناقض، دست به توجی هات گوناگون زدند. مع الوصف، درباره آن سخن تمام نیست و هنوز جای نظرپردازی باقی است. اما این کلام کدام است؟
در قرآن کریم (طه 20: 17 و 18) می خوانیم: و ما تلک بیمینک یا موسی. قال هی عصای اتو کو علی ها واهش بها علی غنمی ولی فی ها ماب اخری.
در ترجمه تفسیر طبری، فارسی این دو آیه چنین است: «و چیست آن که به دست راست توست ای موسی؟ گفت: این عصای من است تا ورخسبم بر آن و برگ ریزانم بدان از درخت بر گوسفندان خویش و مرا در آن حاجت های دیگر است». (طبری، ص 987)...

درآمددرباره واژه های فارسی که از روزگاران پیش از اسلام تاکنون به زبان عربی راه یافته است، مطالب بسیاری نوشته شده است. این واژه ها اغلب متعلق اند به حوزه های قانون، حکومت، هنر از جمله موسیقی و به طور کلی عرصه فرهنگ. از جمله مهم ترین واژه های فارسی که، در زبان عربی، تا امروز و در امور حکومتی باقی مانده است واژه دیوان، به معنی «دربار و تشکیلات اداری»، و واژه دبیر، به معنی «خط»، از این قبیل اند، که تا به امروز در زبان عربی باقی مانده اند. از واژه دبیر در زبان عربی واژه ذبر ساخته شده که بر نوشتن، خط و کتاب و برگ کاغذ دلالت دارد، همچنین ذابر به معنی «دانشمند» و مذبر به معنی «کاتب». فهرست واژگان دیوانی یا سپاهی فارسی که زبان عربی به وام گرفته طولانی است، اما برای بازشناختن این گونه واژه ها تاکنون نشانه ها و ملاک هایی به دست داده نشده است. (← پورداود 1356، ص 110)در باب انتقال تمدن و فرهنگ از قومی به قوم دیگر، مطالعات انسان شناسی فرهنگی یعنی شناخت فرهنگ و زبان و ادب اقوام و بررسی تاثیرات متقابل آنها بر یکدیگر و ریشه یابی هر یک از اجزای آن حایز اهمیت فوق العاده است. برای تحقیق در باب تاثیر سازمان و تشکیلات اداری ایران پیش از اسلام در نظام حکومتی دولت های اسلامی نیز بررسی همه عناصر داد و ستد فرهنگی و زبانی ضروری است. این مقاله، از همین جهت، به مطالعه درباره دو واژه کلیدی که در دستگاه اداری حکومت های ایرانی به کار می رفته و نیز روند تکاملی و تاریخی آنها اختصاص دارد.
سرزمینی که ایرانیان در آن ماوا گرفتند دارای دو دولت بزرگ و توانای همسایه بابل و آشور، از سوی مغرب، بود. به گفته هرودوت، آشوری ها مدت پانصد و بیست سال فرمانروای آسیای علیا بودند و نخستین قومی که خود را از یوغ آنان آزاد کرد قوم ماد بود. در آثار آشوری مربوط به قرن نهم پیش از میلاد، از مادها، به عنوان قبیله هایی پراکنده مستقر در نزدیکی مرز آشور یاد شده است. این قبایل اندک اندک در سایه دولتی مستقل فراهم آمدند که پیوسته با همسایگان غربی خود در جنگ و جدال بود و، سرانجام، دولت قدرتمند و استیلاگر آشور را منقرض ساخت. از زبان مادی کتیبه و نوشته ای به جا نمانده که بتوان، از روی آنها، به چگونگی خطی که به کار می بردند پی برد. در حقیقت، خط هایی که از دیر زمان در ایران رواج یافته، مانند خط میخی کتیبه های هخامنشی و خط های متعدد زبان های میانه ایرانی از جمله دبیره های پهلوی بومی این کشور نبوده و از اقوام همسایه گرفته شده و پرورش و تکامل یافته اند...

ادبیات داستانی، به معنای وسیع آن، در زبان فارسی 12 قرن سابقه دارد. اما داستان نویسی به معنای اخص امروزی آن مقوله دیگری است که نطفه اش در زبان فارسی در عصر قاجاریه بسته شده است. سفرنامه امین الدوله از این حیث شاید نقطه آغازی باشد. امین الدوله، به قول بهار، مردی فاضل و نویسنده ای چیره دست و با ادبیات غرب آشنا بود. مایه ای که از مطالعه کتب فرانسه داشته، با سرمایه وافی از ادبیات فارسی و عربی، طبع و ذوق او را پخته کرده و شیوه و سبک تازه ای پدید آورده است. مقارن با روزگار او، شاهد ظهور میرزا حبیب اصفهانی هستیم، که سرگذشت حاجی بابا اثر جیمز موریه را از فرانسه به فارسی برگرداند و نمونه درخشانی از ترجمه خلاق عرضه داشت. وی همان کسی است که نمایش نامه معروف مولیر، میزانتروپ، را نیز به فارسی نقل و عنوان مردم گریز را برای آن اختیار کرد، که از ذوق سلیم او حکایت می کند.
در همین اوان، ترجمه هایی به فارسی از آثار داستانی غرب صورت گرفت که اهل قلم، از طریق آنها، با انواع ادبی تازه ای آشنا گشتند.
در عصر مشروطیت و سپس در سال های سلطنت رضاشاه، نمایش نامه نویسان و داستان نویسان و مترجمانی خلاق ظهور کردند که از جمله آنان حسن مقدم، جمال زاده، فروغی- که ترجمه تارتوف مولیر را با عنوان میرزا کمال الدین یا مقدس ریائی به فارسی عرضه داشت- و صادق هدایت را پیش کسوتان ادبیات داستانی امروزی در ایران باید شمرد.
در همین دوره بود که حجازی و دشتی، در قلمرو داستانی، آثار متعددی پدید آوردند و از ادبیات فرانسه رمان هایی، از جمله بینوایان و نتردام پاریس ویکتور هوگو، به زبان فارسی در آمد...

Religious themes and Texts of Pre-Islamic Iran and Central Asia, edited by C. G. Cereti, M. Maggi and E. Provasi, Dr. Ludwimg Reichert Verlag, Wiesbaden 2003, XXXV + 460 pages, 14 plates.
بن مایه ها و متن های دینی ایران و آسیای مرکزی در دوران پیش از اسلام، در واقع، جشن نامه ای برای ایران شناس نامدار ایتالیائی، گراردو نیولی، و هدیه شصت و پنجمین سالگرد تولد اوست، که به همت گروهی از شاگردان و همکارانش فراهم آمده است. نسخه ای از این کتاب، پیش از چاپ، در 6 دسامبر 2002 در جشن تولد نیولی به وی اهدا شد و سرانجام در سال 2003 در مجموعه پژوهش های ایران شناسی که زیر نظر نیکلاس سیمز- ویلیامز، استاد برجسته ایران شناسی، به نفقه انتشارات دکتر لودویک رایشرت منتشر می شود به چاپ رسید. این کتاب در واقع بیست و چهارمین جلد از این مجموعه است.
گراردو نیولی در ششم دسامبر سال 1937 در رم متولد شد. او از سال 1968 تا 1993 استاد کرسی ایران شناسی در دانشگاه شرق شناسی ناپل بود و سپس به دانشگاه لاساپینتزای رم منتقل و استاد کرسی «تاریخ دین در ایران و آسیای مرکزی» شد. نیولی در سال 1979 به ریاست موسسه ایتالیائی مطالعات خاورمیانه و خاوردور منصوب شد. این موسسه در سال 1995 با موسسه ایتالیائی- افریقایی ادغام شد و، از آن تاریخ تاکنون، موسسه ای که از ادغام آن دو به وجود آمده است موسسه ایتالیائی افریقا و شرق خوانده می شود و ریاست آن همچنان بر عهده نیولی است.
نیولی تاکنون هشت کتاب و بیش از دویست مقاله ارزشمند تالیف کرده، که بیشتر آنها درباره دین زردشتی، مانویت، تاریخ ایران باستان و رابطه دین و دولت در ایران باستان است. در اینجا ذکر نام کتاب های او خالی از فایده نیست. کتیبه های فارسی- یهودی غور (افغانستان) (1964، به زبان ایتالیائی)؛ پژوهش های تاریخی درباره سیستان باستان (1967، به زبان ایتالیائی)؛ زمان و مکان زردشت (1980، به زبان انگلیسی)؛ از زردشت تا مانی (1985، به زبان فرانسه)؛ مفهوم ایران (1989، به زبان انگلیسی)؛ فهرست کتیبه های عربی جنوبی (1993، به زبان ایتالیایی)؛ ایران به عنوان مفهومی دینی در مزداپرستی (1993، به زبان آلمانی)؛ زردشت در تاریخ (2000، به زبان انگلیسی)...

نگارنده، در طی دوره ماموریت علمی خود به دانشگاه عثمانیه هند، مدتی را به بررسی نسخه های خطی فارسی موجود در مراکز علمی شهر حیدرآباد پرداخت. در کتابخانه حکومت اندراپرادش (A.P.L.)، به دو نسخه با عنوان های منتخب الاعداد و جود تاریخ برخورد، که هر دو به منظور تسهیل در امر ماده تاریخ سازی فراهم آمده و، علاوه بر اطلاعات مربوط به این فن فراموش شده، در این دو نسخه مجموعه ای از واژگان فارسی متداول، متروک، و بر ساخته (از طریق ترکیب، اشتقاق، و قیاس) دیده می شود که ممکن است مفید باشد. در این گزارش، نسخه منتخب الاعداد معرفی می شود.
نسخه خطی منتخب الاعداد، با شماره 391، در فهرست دست نویس کتابخانه حکومت اندراپرادش حیدرآباد هند ثبت شده است. نویسنده متن و کاتب نسخه نامعلوم است. این نسخه، در ابعاد 14.5×20 و 2.5×5.5 سانتی متر، در 123 صفحه دوازده سطری به خط نستعلیق خوش نوشته شده است.
آغاز نسخه: «حمدیکه محاسب فکر از لوازم حساب او سرگردان، و سپاسی که مهندس نرم فهم از حصر اعداد آن حیران...»انجام نسخه: «افضل الناس مقبول الهی در بی بها یزید بی حیا»نویسنده، در آغاز کتاب، پس از حمد خدا و نعت پیامبر (ص) و اظهار ارادت به امام حسین (ع) نویسد: «به خاطر آمد که عدد حروف را از احد تا یک هزار و دوصد و ده و دو گرفته، رساله ای مکمل سازد... منتخب الاعداد نام این نسخه گرامی نهاده». (برگ b1)...

در باب سبک تاریخ نگاران دوره قاجار، تاکنون، تحقیق جدی و گسترده ای صورت نگرفته است. درباره دیدگاه های برخی مورخان یا آثار آنان مقالات و نوشته های پراکنده ای، به شیوه انتقادی، منتشر شده؛ اما، حتی با مطالعه همه آنها نمی توان به نتیجه ای رضایت بخش دست یافت. علت را باید در دشواری این پژوهش و پیمودن مسیر آن جستجو کرد.
عصر قاجار دوران نخستین تماس های جدی ایرانیان با غرب و تمدن غربی و شروع ترجمه آثار متفکران اروپایی به زبان فارسی است. این آشنایی ها و ترجمه ها سبب شد تا گروهی از اندیشه مندان ایرانی در درستی شیوه تاریخ نویسی رایج در ایران تردید کنند. برخی از مورخان این دوره شیوه نگارش موضوعات تاریخی را تغییر دادند و آثار خود را با زبانی ساده و بی پیرایه به رشته نگارش درآوردند. اما بیشتر مورخان اوایل دوران قاجار تا نخستین سال های پادشاهی ناصرالدین شاه همچنان دنباله رو پیشینیان شدند و آثار خود را به سبک دوره صفوی و زندی نوشتند. نخستین اثر تاریخی جدی اوایل عصر قاجار یعنی تاریخ محمدی یا احسن التواریخ به سبکی چنان پیچیده و متکلف نوشته شده که، به رغم اهمیت اطلاعات مندرج در آن، هیچ گاه، توجه و رغبت محققان را جلب نکرده است. این اثر تا سال های اخیر حتی به چاپ نرسیده بوده است.
متعاقبا، به تدریج، مولفان ایرانی، در اثر آشنایی و تماس با اروپائیان، دریافتند که اولا باید آثار پژوهشی و از جمله نوشته های تاریخی به زبان علمی و ساده نوشته شود تا خواننده به آسانی مطالب را دریابد؛ ثانیا در بحث از مطالب تاریخی، روش انتقادی و تحلیلی اختیار گردد...

بساط قلندر (برگزیده و شرح غزل های خاقانی)، معصومه معدن کن، انتشارات آیدین، تبریز 1384، 452 صفحه.
پس از بزم دیرینه عروس (شرح پانزده قصیده از دیوان خاقانی)، که به سال 1372 روانه بازار کتاب شد، و کتاب سه جلدی نگاهی به دنیای خاقانی، که دایره المعارف گونه ای است در باب موضوعات شعر این سخنور بزرگ و در فاصله سال های 1375-1378 انتشار یافت، اینک شاهد گسترده شدن بساط قلندر هستیم.
بساط قلندر نمونه های دلنشینی از غزل خاقانی را با شرحی عالمانه به علاقه مندان شعر کهن فارسی عرضه داشته است.
با افزوده شدن کتاب در دست انتشار جام عروس خاوری بر فهرست آثار مولف، ایشان را باید یکی از پرکارترین محققان در عرصه خاقانی شناسی شمرد.
بساط قلندر 151 غزل از مجموع 340 غزل مندرج در چاپ شادروان ضیاالدین سجادی را در بر دارد. مولف محترم، در مقدمه و پیش گفتار، طی حدود 60 صفحه، علاوه بر زندگی نامه و معرفی مختصر آثار خاقانی، در باب غزل این سخنور بزرگ قرن ششم، مبحث جامع الاطرافی مطرح کرده اند. به نظر خانم معدن کن، غزل های اصیل خاقانی معمولا کوتاه و بین 7، 8 و 9 بیت است و غزل های شش بیتی نیز در میان آنها کم نیست. (ص 11)خاقانی شاعری شکوه گر است- شکوه گر از یار و دیار و روزگار، به گونه ای که حتی وقتی، به شیوه دیگر شاعران و عاشقان، به توصیف یار یا گله از او می پردازد، ناخودآگاه به نقد زمانه و مردم زمانه رجوع می کند و همه ستمگری ها و غداری های روزگار را در سیمای یار آشکار می بیند...

زمانی که نویسنده ای واقع گرا و انسان دوست نظیر احمد محمود به مسئله تجاوز عراق به خطه خوزستان به ویژه شهر اهواز، که بستر اکثر حوادث آثار اوست، می پردازد، نمی توان حاصلی جز رمانی برجسته همانند زمین سوخته (1361) انتظار داشت که به زبانی ساده و شیوا و بیانی موشکافانه و بصری به تجسم واقعیات جنگ در سه ماهه اول آن می پردازد.
در این اثر نه چندان حجیم اما سرشار از حوادث و شخصیت های گوناگون، نگاه نویسنده (جز در یک مورد) به درون جبهه ها و جنگ های تن به تن معطوف نیست- هر چند شرح گام به گام پیشروی و عقب نشینی دشمن و عملیات تدافعی رزمندگان اسلام با ذکر مکان ها و عده شهدا و اسرا و نیز تخریبات ستون پنجم نمایی کلی از جنگ به خواننده عرضه می دارد- بلکه این تبعات جنگ در ابعاد فردی و اجتماعی است که دغدغه های نویسنده و مضمون رمان را شکل می دهد...

زبان فارسی در مناطق گوناگون قلمرو خود، قبل از مرگ نادر افشار، سرنوشت و سرگذشت یکسان داشته است. دورشدن از روزگار وصل و جدا افتادن این زبان در سراندیبی به نام افغانستان سرنوشتی بود که زبان فارسی از سال 1747 با تشکیل حکومت مستقل به دست احمدشاه ابدالی با آن مواجه شد. تشکیل حکومت مستقل در افغانستان، چنان که این کشور را از لحاظ سیاسی و اجتماعی وارد مرحله تازه ای کرد، زبان فارسی را نیز در یک مسیر پر از فراز و فرود و ورطه پر از ماجرا قرار داد. از آن تاریخ تاکنون حدود 258 سال سپری شده؛ در تمام این مدت فرمانروایی بر مقدرات این مرز و بوم به سلاطین و شاهانی سپرده شد که زبان مادریشان پشتو بوده؛ و نیز، در این 258 سال، هویت زبانی در تصاحب حکومت و سپس برخورداری از سهمیه قدرت زیر چتر شاه و سلطان وامیر نقش اصلی و تعیین کننده داشته است. حاکمانی که در این برهه از تاریخ برمقدرات کشور فرمان رانده اند، نسبت به زبان فارسی، شیوه های رفتار متفاوتی داشته اند: و برخی از آنان رفتار عاری از تعصب و برخی دیگر برخورد خصمانه و ستیزه جویانه نشان داده اند. درمجموع، این 258 سال، از لحاظ برخورد حکومت ها با زبان فارسی، به سه دوره تقسیم می شود.
دوره اول، از آغاز تشکیل حکومت به دست احمدشاه ابدالی در سال 1125 ش/ 1747 م تا به حکومت رسیدن نادرخان از خاندان محمدزایی (1308 ش)؛دوره دوم، از سال 1308 ش تا روی کارآمدن کمونیست ها و کودتای نورمحمد ترکی (1357 ش)؛دوره سوم، از 1357 ش تاکنون.
این سه دوره وجه مشترکی نیز داشته که همان عدم حمایت حاکمیت ها از زبان فارسی بوده، هرچند در سراسر مدت این دوره ها، زبان فارسی زبان رسمی و زبان دربار بوده است. حتی در دوره دوم، که به آن خواهم پرداخت، تضعیف زبان فارسی از اهداف راهبردی حکومت ها بوده است.
عواملی که، به رغم کم لطفی ها و بی مهری ها و چه بسا خصومت های دویست و پنجاه ساله حاکمان و حکومت، سیطره زبان فارسی را بر حداقل نود درصد مردم افغانستان مقتدرانه نگه داشته چیست؟ تشخیص این عوامل به کاوش و پژوهش جداگانه نیاز دارد....

در منابع بعد از قرن شانزدهم میلادی به آمودریا و سیردریا، نام های کنونی دو رود بزرگ آسیای مرکزی، اشاره شده است. جز نخست آمودریا، Āmu، حاصل تحول Āmul، Āmuya (بعدها چارجوی و اکنون ترکمن آباد) است که شهری بوده است در ساحل جنوبی این رود بر سر راه بازرگانی خراسان به آسیای مرکزی در قرون میانه. در ترکیب سیردریا، جز sīr پیچیده تر است. به طوری که کلیا شتورنی اشاره کرده، جز sīr نخستین بار در نام منطقه ای در مسیر سفلای سیردریا دیده شده است.
شرف الدین عبدالله ملقب به وصاف الحضره (663-734) در اثر خود، تاریخ وصاف، به این نام اشاره کرده است. وصاف، در حدود 706 ه، درباره جنگ داخلی اخلاف چنگیزیان جوچی در سمیرچ، اطراف جند، چنین نقل می کند:شاهانی از دودمان چغتای و اوگده بر شاه پسر قیدو و بر توکتای پسر اردو تاختند. شاهان به غارت ایل فرمان دادند. آنان اردوی زرین را، که سیر اردو خوانند، بسوختند و سرزمین طراز و ینغی را بر باد دادند.
یوستی و بارتولد sīr را در زبان ترکی با silis، نام سیردریا در آثار نویسندگان متقدم، مقایسه کرده اند که نخستین بار در تاریخ طبیعی، اثر پلینی، به آن اشاره شده است: «رود یاکسارت (یکسرت) Yaxarte را، که سکاها سیلیس خوانند، اسکندر و سپاه او در برابر تانائیس (Tanais) به کار بردند» (NH.VI, §49). به نظر کلیاشتورنی، sїr با śirä در ختنی- سکایی یا [šir] šyr»خوب، نیکو» در سغدی)اوستا- srīra، هندی باستان śrīlá-، (śrīrá- مطابقت دارد- فرضیه ای که تنها بر پایه شباهت آوایی استوار است...

این بار، اثر قلمی محمود صناعی (1297 اراک- 1362)، نویسنده، مترجم، و روانکاو متفکر معاصر، به راهنمائی آقای ابوالحسن نجفی، برای گلچینی از دیرینه ها برگزیده شده است. وی مترجم کتاب معتبر و ارزشمند آزادی فرد و قدرت دولت (گزیده نوشته های هابز، لاک و استوارت میل در این موضوع) است؛ زبانی سالم و زلال و بیانی روشن و بی تکلف دارد. صناعی از استادان مبرز دانشگاه و بنیادگذار موسسه روان شناسی دانشگاه تهران بود و اثر ترجمه ای پرارزش او در روان شناسی، اصول روان شناسی، کتاب درسی دانشگاهی شد. طی سال های متمادی با مجله سخن همکاری داشت. این فارغ التحصیل ممتاز کالج امریکایی و دانشگاه لندن بر زبان انگلیسی تسلط و با ادبیات جهانی انس و الفت داشت.
صناعی، با اشراف بر علم جدید روان شناسی و آشنایی با شاهکارهای ادبیات جهانی و دستاوردهای منتقدان و صاحب نظران برجسته ادبی، در این مقاله، تحلیل توان گفت بکری از تراژدی (به معنای عام)های شاهنامه به دست داده و، با این کار، نقد صورتگر را درباره داستان رستم و سهراب به مناسبت هزاره فردوسی که در همین مایه است با نظرهای تازه و پردامنه تری تکمیل کرده است. (برای شرح حال مشروح او← هوشنگ اتحاد، پژوهشگران معاصر ایران 2، محمد تقی بهار، یادداشت ها، ص 336-340)صناعی خوش برخورد، بی ادعا و به تمام معنی فرهیخته و مصاحبتش هم لذت بخش و هم بهره رسان بود. هم نشینان و دوستان و شاگردانش خاطره خوشی از او دارند. یادش زنده و روانش شادباد.
در مورد شواهد شعری از شاهنامه، برای مزید فایده، اختلاف با ضبط چاپ خالقی مطلق نیز، به همت آقای ابوالفضل خطیبی، تهیه و در پانوشت نقل شده است...

چندی پیش نزدیک به چهل جلد کتاب از مصوبات فرهنگستان مصر، در حوزه های متعدد علوم، به دست گروه واژه گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی رسید. در هر یک از این کتاب ها مصوبات گروه های واژه گزینی در فاصله سال های 1957 تا 2001 میلادی آمده است. در جلد 21 این مجموعه، مقاله کوتاهی از دکتر محمود مختار، عضو فرهنگستان مصر، دیده می شود که به صورت خطابه در جلسات مجمع قرائت شده است. در این مقاله پنج صفحه ای، توصیه های ایشان درباره چگونگی کار واژه گزینی و ارائه راهکارهایی برای گروه های آن آمده، که در پایان این گفتار به صورت فشرده نقل شده است. آنچه در این مجموعه مصوبات حایز اهمیت است پایبندی به این اصول و پرداختن به واژه های بنیادین علوم است. حدود چهل هزار واژه در این مجموعه دیده می شود. ذیلا عناوین مهم فهرست هر کتاب و، در پایان، فهرست موضوعی مطالب، به تفکیک کتاب ها، عرضه می شود...

مقدمهدر مجموعه اهداف و وظایف سازمانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، اهداف و وظایف کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد فرهنگستان به شرح ذیل آمده است:- جمع آوری، حفظ و نگهداری و احیای کتب و مدارک و اسناد تحقیقی و پژوهشی علمی با بهره گیری از جدیدترین روش های علمی و ارائه خدمات لازم به متقاضیان؛- فراهم آوردن امکانات لازم برای مطالعه و پژوهش های علمی محققان و دانش پژوهان؛- تهیه و تنظیم آیین نامه های مربوط به مقررات استفاده از کتابخانه ها و مرکز اسناد؛ - فهرست نویسی و آماده سازی و طبقه بندی کتب برای کتابخانه مرکزی؛- فعالیت و کوشش در جهت افزایش اطلاعات و تجربیات فنی کتابداری از طریق تشکیل دوره های کتابداری و برنامه ریزی و پذیرش کارآموزان رشته کتابداری از دانشگاه های شهر تهران؛- برنامه ریزی به منظور تامین کتب و مواد مورد نیاز کتابخانه و مرکز اسناد؛ - جمع آوری و نگهداری اسناد و مدارک زبان و ادب فارسی.
بر اساس این اهداف، کتابخانه فرهنگستان به گردآوری، سازماندهی و ارائه خدمات اطلاع رسانی از منابع موجود همت گماشته است.
معرفی فعالیت های این مرکز با این هدف ارائه می شود که آن دسته از پژوهشگران زبان و ادب فارسی که با خدمات ارائه شده در این مرکز اطلاع رسانی و منابعی که در این کتابخانه گردآوری و سازماندهی شده است آشنایی ندارند از وجود این امکانات با خبر شوند و در صورت نیاز از خدمات آن بهره جویند...