فصلنامه فرهنگ مردم
پیاپی 33 (بهار 1389)

کیخسرو یکی از محبوب ترین و مشهورترین شخصیت های اسطوره ای، حماسی و فولکلوریک ایران است. سرگذشت وی در متون مذهبی زرتشتی، حماسه ی ملی ایران (شاهنامه) و متون تاریخی بعد از اسلام به تفصیل آمده است، علاوه بر این ادبیات ارجمند پارسی و نیز فرهنگ عامه ایران از توجه و عنایت به او غافل نمانده است.
ویژگی ها و خصایل نیک اخلاقی و مذهبی کیخسرو در متون ادب پارسی و فرهنگ عامه ایران او را به یک شخصیت ممتاز تبدیل کرده است به گونه ای که در برخی از متون تاریخی بعد از اسلام از او به عنوان یک پیامبر یاد شده است.
در فرهنگ عامه ایران افسانه ها و داستان های فولکلوریکی برای کیخسرو ساخته و پرداخته شده که بیانگر شکوه و تقدیس اوست. در یکی از این افسانه ها، که ملهم از انزوا و غیبت کیخسرو در متون مذهبی زرتشتی و شاهنامه ی فردوسی است، کیخسرو در پایان سلطنت خود تاج و تخت را رها کرده و به غاری موسوم به غار کیخسرو پناه برده و زندگی اسرارآمیز مخفیانه ای را در آنجا از سر گرفته است.
برای فراهم آوردن این مقاله کوششی چند ماهه بدین صورت انجام گرفت: ابتدا متون مذهبی زرتشتی به مطالعه گرفته شد و آنگاه شاهنامه فردوسی به عنوان کامل ترین و معتبرترین متن حماسه ملی ایران مورد پژوهش قرار گرفت، پس از این مطالعات به منابع فولکلوریکی که شخصیت کیخسرو در آن ها توصیف و تشریح شده است توجه شد و در نهایت غار کیخسرو در کوه شازند واقع در شهرستان شازند از نزدیک مورد مشاهده قرار گرفت.
در طی این پژوهش نکاتی به نظر پژوهندگان و نگارندگان این مقاله رسید؛ نکاتی چون کم شدن توجه و علاقه به سنت های ملی و ضرورت توجه بیشتر به جمع آوری افسانه ها، داستان ها و قصه های عامیانه از طرف نهادهای مسئول.

در پهنه جغرافیایی ایران، تعدادی از آبادی ها، به نام خضر نامگذاری گردیده است. در فرهنگ آبادی ها و مکانهای مذهبی کشور نیز، تعداد 9 آبادی به نام خضر وجود دارد1. آبادی هایی در شهرستان های آبادان، سمیرم، شوشتر، شیراز، کازرون، کاشان، کرمان، نطنز و همدان و تعداد قابل توجه دیگری آبادی به نام «خضرآباد» وجود دارد. به عقیده بعضی، الیاس و خضر معرف یک شخصیت است. اسم خضر را «بلیا» ضبط کرده اند. از جانب دیگر، تلفظ ایلیا در لهجه سریانی «ابلیا» است، و این تلفظ با اسم خضر بسیار نزدیک است2. همچنین خضرکه به معنی سبزاست، برای لقب بودن مناسب است، و می گویند یکی از خصائص خضر این است که هر کجا قدم بگذارد زیرپایش سبز می شود. لفظ الیاس هم، به لفظ «آس» نزدیک است، و «آس» همان گیاه مورد است. که به واسطه رنگ سبز خود، در نزد ایرانیان و یونانیان قدیم مظهر سرسبزی و جاودانی بوده است.

در مطالعات مربوط به علوم انسانی مطالعات فقط به صورت درزمانی انجام نمی پذیرد بلکه سیر تاریخی رویدادها هم از اهمیت زیادی برخوردار است یعنی این که یک امر مربوط به این حوزه در طول تاریخ چه تطوری داشته است نیز مهم است، چون در اینجا سر و کار ما با انسان است که پیوسته از دوره ای به دوره ای دیگر و از جامعه ای به جامعه ای در حال تغییر است. از سویی باورها و رفتارهای گذشتگان که مورد مطالعه جامعه شناسی نیز هست برای هر کسی ممکن است جالب و جذاب باشد و ارزش علمی و استنادی نیز دارد. ولی مشکل اینجاست که علوم انسانی در مقایسه با علومی چون ریاضیات و طب طفل نوپایی است و در گذشته کار چندان مدونی در مورد آن صورت نپذیرفته است. از طرفی دیوانهای اشعار کهن ما که پر از مدح و ستایش شاهان است همچنان مغضوب عامه است و با اینکه این دیوانها کارکرد اولیه خود را تقریبا از دست داده اند ولی منابع دست اولی برای بررسی اوضاع و احوال جامعه هستند و این کارکرد ثانویه آنها خود ارزش مطالعات اینگونه منابع را می نمایاند، چون شاعران با اینکه غالبا مداح بوده اند ولی نمی توان ادعا کرد یکی از این شعرا از جامعه پیرامون خود تاثیر پذیرفته است. ظهیر فاریابی از شعرای پایان قرن ششم از جمله این شعراست. این نوشته در پی آنست که برخی باورها و رفتارهای اجتماعی که مورد مطالعه جامعه شناسی نیز می باشد را از دیوان ظهیر آشکار بنماید. حال چه رفتار به هنجار یا نابه هنجار باشد. زیرا «انواع رفتارهای به هنجار یا نابه هنجار در مقام مقایسه با فرهنگ جامعه مطرح می شود.»1

علم احکام نجوم که در آن به پیشگویی حوادث آینده از روی وضعیت ستارگان در آسمان پرداخته می شود، علمی وابسته به مجموعه گسترده علوم غریبه است که در دوره زمامداری قاجاریه در ایران در بسیاری از امور سیاسی اجتماعی جامعه ایرانی اثرگذار بوده است. گرچه عمدتا نه تنها در آن دوره بلکه حتی تاکنون هم این عوام و طبقات فرودست جامعه هستند که به پیروی از چنین باورهایی در زندگی روزمره اشان متهم می گردند ولی بررسی حاضر نشان می دهد که در این دوره علیرغم وجود طبقه بندی اجتماعی در میان مردم برحسب شرایط اقتصادی و قرب و بعد به هرم سیاسی، عملا در اعتقاد به چنین باورهایی، جامعه ایرانی، جامعه ای بی طبقه به حساب می آمد. می توان چنین پنداشت که سنت دیرین دربارها و دستگاه های زمامداری در ایران، احساس نیاز حاکمان و نیز موقعیت اقتصادی مناسب آنان تا نیمه حکمرانی ناصری در ایران به شاه، شاهزادگان و حکام جزء اجازه می داد تا در زمره زیردستان خود مقام منجمان قدیمی را همچنان حفظ نمایند و از رای و نظر آنان در تصمیم گیری های عمده خود استفاده کنند حال اینکه حاصل کار منجمان یعنی تقویم های استخراجی که با حمایت آنان فراهم می شد به میان همه طبقات و اقشار جامعه وارد می شد و در زندگی روزمره آنان به کار می آمد. باور به این دسته از علوم در دوره قاجاریه در سه دوره قابل پی گیری است: دوره اول زمامداری سه پادشاه نخستین این سلسله (12641193 ق) که منابع موجود حکایت از اوج باور و عمل به علم احکام نجوم در میان طبقات اعیان و عوام جامعه ایرانی دارند. دوره دوم شامل دوره زمامداری ناصرالدین شاه در فاصله سالهای 13131264 ق. که خود شامل دو دوره است. قسمت اول که در آن این باورها در میان هیات حاکمه و عوام رواج گسترده دارند و دوره دوم که از سال 1277 ق. و با صدور فرمان شاه برای منع نگارش احکام این علم در تقویم های رسمی استخراجی مشخص می گردد. در پیامد این فرمان است که اعتضادالسلطنه وزیر علوم به دستور ناصرالدین شاه، نگارش کتاب فلک السعاده را آغاز کرد که در آن شاه و رجال بلند پایه را بی اعتقاد نسبت به این علم نشان داد و آن را علمی مرسوم در میان سفها، عوام و زنان دانست. دوره سوم زمان باقی مانده عمر سلسله قاجاری در فاصله 13441313 ق. است که منابع موجود حکایت از رواج این باورها در میان همه طبقات به همراه موجی از نقد آنان توسط روشنفکران جامعه قاجاری دارند.

بختیاری ها از گذشته های دور در ایرانشهر زیسته و فرهنگ و هنر و ادبیات شفاهی خود و این کهن بوم و بر را بر صفحه جان خود نگاشته و به نسلهای بعد به امانت سپرده اند. آنان، فرهنگ و میراث باستان را پاس داشته، اسب و یراق و تفنگ را از اسباب و لوازم تشخص می دانند؛ اسب دوانی همراه با تیراندازی، از سرگرمی ها و بازی های رزمی و نمایشی مردان بویژه در مراسم عروسی است.
لباس مردان و زنان بختیاری از سایر ایل ها و عشایر ممتاز است، گویش آنان با ایلها و قبایل همجوار پیوندی نزدیک دارد ولی با مقایسه با گویش کردی تفاوت ها بیشتر به چشم می خورد.
هرچند باورهای فرهنگی آنان در گذر زمان دستخوش تاثیرپذیری های جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی شده، اما این عوامل هیچکدام نتوانسته بنیاد کهن آن را سست کند و پیوند آن را با آیندگان بگسلاند؛ گویش ها، پوشش ها و آیین های آنان تا حد زیادی اصیل مانده است و بسیاری از واژگان کهن هنوز در بین آنان رواج دارد.
آنان در برابر سختی ها و اقوام مهاجم نه تنها تسلیم نشده که با همت و غیرت خود اجازه نفوذ به آنها نداده اند؛ زن و مرد این دیار در عین حال که روح و احساسی به لطافت و سادگی گلبرگهای شقایق ها وآلاله های دشتهایشان را دارند، همتی به بلندای ستیغها و اراده ای به استواری کوه های آسمان سای دیارشان دارا هستند. که این عادات و باورهای فرهنگی را می توان دراشعار و آیینهایشان دید.
شعر و آهنگ و ترانه در خون و رگ بختیاری جوشان است و در همه مظاهر زندگی او حضور دارد؛ اشعاری در جنگ، شکار، مرثیه، عشق، طبیعت و به طور کلی در بزم و رزم و وجود امثال و حکم همه گویای غنای فرهنگی این قوم دیرپای است.

مسکن و بطور خاص مسکن روستایی دارای ویژگی های خاصی است تا آن را به مسکن مطلوب تبدیل کند، از مهمترین ویژگی های مسکن مطلوب می توان به همسازی با اقلیم، پیروی از شرایط محیطی و همچنین توجه به بستر و بافتی که در آن مسکن در حال شکل گیری است، اشاره کرد. راهبردهای ساخت مسکن جدید برای روستاییان که با ارائه تسهیلات از سوی سازمان های دولتی صورت می گیرد به نظر می رسد نه تنها در جهت ایجاد مسکن مطلوب برای روستاییان پیش نمی رود و ویژگی های مسکن مطلوب را ندارد، بلکه در پاره ای از موارد اینگونه طرح ها در تضاد با مطلوبیت فضایی قرار می گیرد. مسئله اصلی پژوهش حاضر این است که آیا این طرح ها می توانند مبنای درستی برای برنامه ریزی و طرح های اجرایی روستایی در کشور باشند و اجرای این طرح ها چه تاثیری بر روی بافت روستایی و مسکن روستایی دارد؟ این پژوهش حاصل مطالعات میدانی بیش از 100 روستای استان خراسان شمالی است که در قالب طرح های الگوی مسکن، گردشگری و طرح های هادی روستایی توسط نگارندگان انجام شده است و طی آن مشخص شده است که عدم همخوانی استراتژی های پیشنهادی در طرح های هادی و الگوی مسکن در روستاها موجب جابجا شدن موقعیت مکانی توده و فضا در دانه بندی مسکن روستایی شده است. این اقدام باعث می شود بافت و بستری که در طی سالیان طولانی در روستا شکل گرفته دستخوش تغییرات اساسی شده و تاثیر منفی در ساختار فضایی روستا داشته باشد، همچنین ساخت مسکن روستایی با الگوی ثابت از نظر مصالح و معماری که با مصالح بومی مورد استفاده در ادوار گذشته همخوانی ندارد باعث تغییر در سیمای معماری روستا و روش زندگی اجتماعی و تکنولوژیک مردم روستا شده و در درازمدت باعث تحمیل هزینه های اقتصادی و پایین آمدن کیفیت فضایی بافت و مسکن روستایی می شود این پژوهش به دنبال ارائه راهکاری جهت هماهنگی طرحهای روستایی با عوامل موجود زیست محیطی در روستا های کشور می باشد تا از این طریق برکیفیت فضایی و زیستی این سکونتگاه ها تاثیر مثبت گذاشته شود.

مقاله ای که در زیر می آید بخشی از کتاب «فرهنگ فارسی جهرمی» است تالیف صمد فرزین نیا عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی جهرم. این کتاب هم اکنون به همت معاونت محترم پژوهشی و تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی شیراز در دست چاپ است. نسخه قبل از چاپ این کتاب به خدمت شادروان دکتر علی محمد حق شناس جهرمی ارسال شد. او که دانشی وسیع در علم زبان شناسی و فرهنگ نویسی داشت و فرهنگ جامع و نفیس «هزاره» این دانشی مرد گواه بر این مدعاست، درباره این ویژگی ها بزرگوارانه نوشت، «افزون بر این، دریافت ها و برداشت های استاد درباره «ویژگی های لهجه فارسی جهرم» (ص 110 از متن اصلی) را به جرات می توان از جمله تازه ترین و دقیق ترین کشف ها درباره این گویش فارسی به شمار آورد. من، شخصا، با بسیاری از این دریافت ها و برداشتها برای نخستین بار در همین اثرآشنا شدم.» و مؤلف را سخت رهین منت خویش ساخت. روانش شاد باد و یادش گرامی!

کمتر کسی هست که داستان های شیرین هوشنگ مرادی کرمانی را نخوانده باشد. قصه های او بر گرفته از حوادث واقعی هستند و ممکن است بسیاری با آنها خاطراتی را به یادآورند و یا بتوانند با شخصیت های داستان ها همزاد پنداری کنند. شیوایی و ساده نویسی این نویسنده از جمله عوامل مقبول افتادن داستان هایش شده. یکی دیگر از عوامل محبوبیت آثار او، به کار بردن بجا و فراوان اسم صوت هاست که بیشترین بسامد را در شاهکار این نویسنده، یعنی قصه های مجید دارد. اسم صوت ها دقت نویسنده را در انتخاب واژه ها و صحنه ها نشان می دهد و این در تجسم رویداد ها و موقعیت های داستان بسیار موثر است.

چنان که پیش تر اشاره رفت پس از تحولات اداری و سازمانی وزارت فرهنگ و هنر در سال 1343 ش، بتدریج دکتر کیا از اداره فرهنگ عامه فاصله گرفت و علی بلوک باشی معاون وقت اداره زیرنظر مدیران و معاونان اداره کل باستان شناسی و فرهنگ عامه، همراه دیگر پژوهشگران، فعالیت های اداره را دنبال می کرد؛ تا اینکه پورمند، مدیرکل وقت باستان شناسی و فرهنگ عامه، محمود خلیقی را در مهرماه 1346 به ریاست اداره فرهنگ عامه برگزید. همچنین امور انتشارات علمی اداره کل باستان شناسی و فرهنگ عامه را هم به وی واگذار کرد.1 خلیقی به معاونت بلوک باشی و همکاری نزدیک پژوهشگران فرهنگ عامه چون هوشنگ پورکریم، بیژن کلکی، جابر عناصری، اصغر کریمی و دیگران در فاصله سالهای 13461357، طی یک دهه، ریاستی پربار را بر فرهنگ عامه و مردم شناسی ایران سپری کرد.