فصلنامه منابع طبیعی ایران
سال پنجاه و پنجم شماره 3 (پائیز 1381)

در این تحقیق دبی موثر برای انتقال رسوبات معلق در آبراهه های حوزه آبخیز سد زاینده رود با استفاده از آمار دبی و رسوب ایستگاه های هیدرومتری و رسوب سنجی موجود بر روی این آبراهه ها تعیین گردید. طول دوره آمار رسوب این ایستگاه ها از 6 سال تا 21 سال و مساحت حوزه های مورد مطالعه مربوط به آنها، بین 321 تا 1444 کیلومتر مربع بود. به منظور تعیین دبی موثر، با استفاده از آمار رسوب و دبی متوسط روزانه مربوط به هر ایستگاه میزان رسوب معلق روزانه برای هر سال آبی از طو ل دوره آماری موجود محاسبه شد. پس از آن برای هر ایستگاه، میزان دبی در طول دوره آمار مربوطه به آن به چند طبقه با فواصل مساوی تقسیم و فراوانی (تکرار) دبی ونیز میزان رسوب معلق تجمعی برای هر یک از این طبقات تعیین شد. سپس این ارقام برای هر ایستگاه به صورت یک هیستوگرام دبی رسوب معلق رسم و با توجه به آن دبی موثر تعیین گردید. نتایج نشان می دهد که برای ایستگاه های مورد مطالعه، دبی موثر جهت انتقال رسوب معلق دارای مقدار پایینی است. مدت مربوط به این دبی که با استفاده از آمار مدت جریان محاسبه شده است، در ایستگاه های مختلف متفاوت بوده و به طور متوسط از 5/28 تا 05/58 درصد را شامل می گردد.

محدوده مورد مطالعه تعداد شش زیرحوزه منتخب از حوزه آبخیز طالقان است که در موقعیت جغرافیایی? 20? 50 تا? 10? 51 طول شرقی? 05? 36 تا? 23? 36 عرض شمالی واقع شده اند. شش زیرحوزه طوری انتخاب شدند که هر دو زیرحوزه تقریبا مقابل هم در جهت جغرافیایی متضاد قرار داشته باشند. منطقه در زون زمین شناسی البرز و زیروزون البرز مرکزی قرار دارد و از نظر زلزله خیزی فعال به شمار می رود. گسل های مهم حوزه آبخیز را گسل های طالقان و کندوان و چند گسل فرعی دیگر تشکیل می دهند. شاخه هایی از این گسل ها در زیر حوزه های مورد مطالعه وجود دارند. از نظر چینه شناسی از قدیمی ترین سازنده های متعلق به پرکامبرین تا جوان ترین سازنده های متعلق به کواترنر رخنمون دارند و دارای خصوصیات سنگ شناسی یا لیتولوژی متنوعی می باشند. در منطقه سنگ های رسوبی کنگلومرا، برش، ماسه سنگ، سنگ های رسوبی تخریبی ریزدانه، سنگ های کربناته و سنگ های تبخیری رخنمون دارند. سنگ های آذرین نیز به وفور یافت می شوند. سنگ های آذرین خروجی، از انواع آذرآواری و آتشفشانی جریانی می باشند. سنگ های آذرین نفوذی نیز در منطقه یافت می شوند. در این تحقیق با بررسی های فتوژئولوژی و بازدیدهای صحرایی نقشه های زمین شناسی و سنگ شناسی 1:25000 زیرحوزه های منتخب از حوزه آبخیز طالقان تهیه شد. سپس بر روی هر واحد سنگ شناسی چندین پروفیل خاک شناسی حفر و از خاک پروفیل ها نمونه برداری انجام شد و در آزمایشگاه تحت آزمایش های شیمیایی و فیزیکی خاک قرار داده شدند. نتایج نشان داد که خصوصیات خاک تابعی از خصوصیات شیمیایی و فیزیکی (بافت) سنگ مادر است. خاک های ایجاد شده بر روی لیتولوژی آهک دارای درصد کربنات کلسیم بالا، PH قلیایی و EC کم می باشند. خاک های ایجاد شده بر روی مارن های تبخیری اولا از نظر بافتی عمدتا رسی، ثانیا دارای آهک و EC نسبتا بالا و PH قلیایی می باشند. خاک های ایجاد شده بر روی سنگ های آذرین اسید (سیالیک) یا پرسیلیس دارای PH اسیدی، EC و درصد کربنات کلسیم بسیار پایین بوده و بافت خاک عمدتا ماسه ای است. خاک های ایجاد شده بر روی سنگ های مادری آذرین حد وسط (متوسط سیلیس) دارای PH خنثی (7) و EC و3 CaCO پایین بوده و بافت خاک عمدتا ماسه ای است. خاک های ایجاد شده بر روی سنگ های آذرین بازی (کم سیلیس) دارای PH قلیایی (2/7) و درصد کربنات کلسیم متوسط تا بالا بوده، EC آنها کم و بافت خاک عمدتا ماسه ای است.

پدیده فرسایش بادی از عمده معضلات در مناطق خشک و نیمه خشک محسوب می شود. در جنوب شهرستان بافق نیز این پدیده فعال بوده و همواره خساراتی به راه های ارتباطی و بویژه راه آهن سراسری تهران – بندرعباس و تهران – کرمان در محدوده جنوب بافق و اراضی زراعی و روستاهای مجاور وارد می کند. به منظور کنترل فرسایش بادی در خط راه آهن در این منطقه ابتدا منشا رسوبات مشخص شد که شامل دشت سرآپانداژ جنوب غرب ارگ و مسیل رودشور زرند و رخساره های حساس به فرسایش بادی موجود بر روی این دشت سر و همچنین جلگه رسی مجاور آن است. به منظور کنترل فرسایش بادی و جلوگیری از حرکت ماسه ها به ریل های راه آهن، مطالعات پایه مانند آب و هوا، ژئومرفولوژی، خاک، پوشش گیاهی، آب های زیرزمینی و... انجام و محدودیت های آب و هوایی و ویژگی های خاک در این محدوده بررسی شد و مشخص گردید که محدوده منشا دارای محدودیت های آب و هوایی و ادافیکی است. از این رو استفاده از روش های صرفا بیولوژیکی در این منطقه جوابگو نیست. بنابراین برای حفاظت از ریل راه آهن مخلوطی از روش های بیولوژیکی و مکانیکی استفاده شد. روش های پیشنهادشده برای کنترل فرسایش بادی در مجاورت ریل عبارتند از: بادشکن زنده با استفاده از گیاهان بومی منطقه، حفر خندق و احداث بادشکن غیرزنده و همچنین تقویت پوشش سنگفرشی موجود در رخساره ها.

به منظور شناسایی گروه های اکولوژیک گیاهی و یافتن الگوی پراکنش آنها در زمینه خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک و عوامل فیزیوگرافیک، منطقه ای به مساحت 8 هکتار از ارتفاع 690 تا 800 متر از سطح دریا در جنگل های میان بند نکا انتخاب شد. برای شناسایی و طبقه بندی پوشش گیاهی، از 214 قطعه نمونه ثابت مربعی براساس روش ضرایب فراوانی – چیرگی براون – بلانکه استفاده شد. گروه های اکولوژیک گیاهی با استخراج داده های عناصر رویشی به روش های تجزیه و تحلیل خوشه ای(TWINSPAN) و رسته بندی (DSA)، شناسایی شدند. برای تهیه نقشه های پراکنش گروه های اکولوژیک گیاهی و مدل رقومی ارتفاع (DEM) از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) استفاده گردید. مقایسه نقشه پراکنش گروه های اکولوژیک گیاهی و نقشه های شیب، جهت و ارتفاع نشان داد که بین گروه های گیاهی و جهت های جغرافیایی ارتباط معنی داری وجود دارد، اما بین گروه های گیاهی با شیب رابطه معنی داری مشاهده نشد. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل رسته بندی گروه های اکولوژیک گیاهی و قطعات نمونه ای که گونه های گیاهی در آن گروه پراکنش دارند، ترکیب فلورستیکی مشخص را نشان می دهد. به منظور بررسی رابطه بین گروه های اکولوژیک گیاهی حاصل از تجزیه و تحلیل TWINSPAN و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک، نمونه برداری از لایه های آلی و معدنی با توجه به نحوه پراکنش گروه های اکولوژیک گیاهی و شکل زمین انجام شد. از خصوصیات فیزیکی وشیمیایی خاک شامل درصد ماده آلی، آهک، وزن مخصوص ظاهری N،P،K،C برای تجزیه و تحلیل مولفه های اصلی (PCA) استفاده شد. نتایج این تجزیه و تحلیل نشان داد که در گروه اول اکولوژیک شامل گونه های Danae racemosa، Ceraus avium، Ficus carica، Parrotia persica، عامل حاصلخیزی خاک در افق های آلی و معدنی، در گروه سوم شامل Oplsmenus undulatifolius، Diospyrus lotus و همچنین گروه چهارم گونه های Galanthus transcaucasicus، Cylcament coum، Lamium album، مجموع خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک (عامل حاصلخیزی در تجمع این گروه های گیاهی از اهمیت بیشتری برخوردارند.

شناسایی عناصر تشکیل دهنده جنگل از جمله تیپ های جنگل، اصولی ترین راه مدیریت بهینه جنگل هاست. هدف از این تحقیق تهیه نقشه واقعیت زمینی نمونه ای تیپ های جنگل به منظور بررسی امکان تفکیک و طبقه بندی تیپ های جنگل از طریق داده های ماهواره ای در مطالعات بعدی بوده است. تاکنون تیپ بندی جوامع جنگلی براساس درصد فراوانی گونه ها صورت می گرفت. در این بررسی سعی شد تا به دلیل سهم بالای درختان قطور در تاج پوشش جنگل، پارامتر کمی دیگری نظیر قطر برابر سینه درختان مذکور مورد استفاده قرار گیرد. این تحقیق در پارسل های غیرحمایتی سری های پاتم، و گرازبن به مساحت 2170 هکتار واقع در جنگل آموزشی و پژوهشی خیرودکنار انجام گرفت. با درنظر گرفتن شدت 10 درصد، 193 پلات یک هکتاری پیاده گردید. هر پلات به 4 قطعه 25/0 هکتاری تقسیم و به طور جداگانه مورد آماربرداری قرار گرفت. درصد فراوانی گونه ها برای هر قطعه 25/0 هکتاری و پلات مورد محاسبه و تیپ یندی قرار گرفت. نتایج نشان داد که در تیپ بندی جنگل به جای قطعات 25/0 هکتاری می توان از قطعات 5/0 هکتاری استفاده کرد. به منظور اعمال درختان قطور به دلیل نقش عمده آنها در تاج پوشش، 100 اصله از قطورترین درختان در هر پلات انتخاب و نامگذاری تیپ ها انجام شد. در این بررسی، دو نوع تیپ بندی کلی و ویژه مدنظر قرار گرفت. در تیپ بندی کلی، تیپ ها به سه نوع خالص، تیپ با نام گونه آمیخته و تیپ پهن برگ آمیخته طبقه بندی شدند. در تیپ بندی ویژه، تیپ ها با دو گونه غالب به صورت جزئی تفکیک شدند. در تیپ بندی کلی 6 تیپ و در تیپ بندی ویژه 15 تیپ به دست آمد. با مقایسه بین تیپ های کلی براساس 100 اصله از قطورترین و فراوانی کل درختان مشاهده شد که در حدود 71 درصد از موارد نوع تیپ های کلی با هم برابر و مشابه اند.

منطقه حفاظت شده سفیدکوه به وسعت 69500 هکتار در 67 کیلومتری شمال غربی خرم آباد واقع است. بخش اعظم این منطقه را ارتفاعات تشکیل می دهند که بلندترین نقطه آن کوه کوربوری به ارتفاع 2854 متر و پست ترین نقطه آن دارای ارتفاع 1500 متر از سطح دریاست. این پژوهش با هدف شناسایی گونه های گیاهی و معرفی فور، تعیین شکل های زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان بخش مرکزی منطقه حفاظت شده سفیدکوه انجام گرفت. به این منظور نمونه های گیاهی از نقاط مختلف منطقه در طی دو فصل رویشی بین سال های 1376 – 1377 جمع آوری و سپس مورد شناسایی قرار گرفتند. طیف زیستی منطقه با تعیین درصد گونه های متعلق به هر یک از شکل های زیستی ترسیم شد. جایگاه این منطقه حفاظت شده از نظر جغرافیایی گیاهی ایران براساس داده های حاصل از پراکنش جغرافیایی گونه شناسایی شده و منابع موجود مورد بررسی قرار گرفت. از 148 گونه و زیرتقسیمات گونه ای منطقه، 1 گونه سرخس، 115 گونه دو لپه ای و 32 گونه تک لپه ای هستند. این گونه ها به 47 تیره و 117 جنس تعلق دارند. مهمترین تیره های گیاهی منطقه از نظر غنای گونه ای به ترتیب عبارتند از: Asteraceae، Liliaceae، Rosaceae و Poaceae. 98 گونه (2/66 درصد) فلور منطقه انحصاری ناحیه ایرانی – تورانی هستند که از این تعداد 17 گونه مختص ایران می باشند و در میان آنها پراکنش گونه های Alcea koelzii، Amygdalus elaegnifilia، Arum giganteum، Centaurea phlomoides، Dionysia gaubae، Pyrus glabra و Quercus brantii var.persica به رشته کوه های زاگرس محدود می شود. در بین گیاهان منطقه همی کریپتوفیت ها با 52 گونه (1/35 درصد)، ژئوفیت ها و تروفیت ها به ترتیب با 37 گونه (25 درصد) و 33 گونه (3/22درصد) فراوانترین شکل های زیستی محسوب می شوند.

در این تحقیق به منظور بررسی روند تغییرات کمی و کیفی جنگل های مانگرو «منطقه حفاظت شده حرا» بین قشم و بندر خمیر، عکس های هوایی سال های 1346 و 1373 به ترتیب به مقیاس اسمی 20000/1 و 40000/1 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. مساحت مطلق جنگل های حرا به عنوان معیار کمی و درصد تراکم تاج پوشش به عنوان معیار کیفی در نظر گرفته شد. با استفاده از روش های تفسیر، عکس های هوایی دو دوره مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. با توجه به نتایج مساحت جنگل های مانگرو منطقه در سال 1346، 8026 هکتار و در سال 1373، 8016 هکتار برآورد شد. درصد اشتباه آماربرداری به احتمال 95 درصد اشتباه آماربرداری به احتمال 95 درصد، به ترتیب 63/5، 28/6 درصد برای سال های 1346 و 1373 است. در تجزیه و تحلیل تاج پوشش میانگین درصد تراکم تاج پوشش برای سال 1346، 8/54 درصد و برای سال 1373، 5/63 درصد محاسبه شد. آنگاه با کمک آزمون t مشخص شد که افزایش درصد تراکم تاج پوشش 8/71 درصد اختلاف معنی داری را نشان می دهد.

با هدف کاستن نیاز به گرده بینه های قطر بالا جهت تهیه تراورس های استاندارد (به مقطع 25× 15سانتی متر) و بهبود عمر مفید تراورس ها از طریق اشباع بهتر آنها، تراورس های دولنگه کنارهم و روی هم طراحی شدند. همچنین برای ارزیابی امکان ساخت آنها با تطبیق تئوری و عمل، در واحد تهیه و توزیع تراورس چوبی راه آهن کشور، تراورس های طراحی شده ساخته شدند. نیم تراورس های مورد نیاز این مطالعه از مازاد برش تراورس های استاندارد به ابعاد 15×5/12 سانتی متر و 25×5/7 سانتی متر تهیه شدند. به منظور مقایسه سرعت خشک شدن با تراورس های استحصالی همزمان، زیرسرپناه کارخانه دسته بندی و تا 24 درصد رطوبت خشک شدند. برای رسیدن به رطوبت قید شده 95 روز سپری گردید و سپس نیم تراورس ها با اتصال دهنده های مکانیکی به هم وصل شدند تا مقطع استاندارد تراورس را پیدا کنند (با احتساب رواداری مجاز). بیست نمونه تراورس دولنگه کنار هم برای تعیین مقدار تزریق و عمق نفوذ، نخست وزن شده، سپس با تراورس های استاندارد در یک دیگ اشباع شدند. بیست اصله تراورس های استاندارد نیز برای مقایسه قبلا از اشباع نشانه گذاری و وزن شدند. دو روز پس از انجام فرایند اشباع تراورس های دولنگه و متعارف نشانه گذاری شده مجددا توزین شدند. در تراورس های دولنگه از گونه راش 5/266، بلوط 100 و توام راش و بلوط 5/177 کیلوگرم بر مترمکعب محاسبه شد. مقدار تزریق در تراورس های استاندارد از گونه راش 5/206 و بلوط 15/86 کیلوگرم بر مترمکعب محاسبه گردید. نمونه های تهیه شده با مته سال سنج برای سنجش عمق نفوذ نشان داد که چوب تراورس های دولنگه به طور کامل اشباع شدند. بنابراین تخریب بیولوژیکی این دسته از تراورس ها زیر ریل به شرط مطلوب بودن مخلوط ماده حفاظتی، منتفی خواهد بود.

به منظور آنالیز شیمیایی مواد استخراجی پوست درخت، از پوست پنج گونه از مهمترین درختان پهن برگ ایرانی (گردو، بلوط، ممرز و راش) نمونه برداری به عمل آمد. آزمایش ها نشان می دهند که کل مواد استخراجی پوست این گونه ها به ترتیب 8/29، 2/23، 9/17، 8/16 درصد و مقدار خاکستر آنها به ترتیب 2/19، 5/11، 5/9، 8/12، 8/13 درصد است. در این تحقیق، درصد ترکیبات فنولی برای گونه های مذکور به ترتیب 3/26، 2/21، 6/13، 9/12 و 14 درصد به دست آمد. از طریق رسوب دهی جزء به جزء فلوباتانن ها، فلوبافن ها و فلونوییدها شناسایی و از نظر کمی محاسبه گردیدند. همچنین درصد تانن خالص برای گونه های پهن برگ فوق 40 تا 50 درصد محاسبه شد که کمتر از تانن خالص سوزنی برگان (60 – 50درصد) است. این مسئله نشان می دهد که ترکیبات غیرتاننی در مواد استخراجی پهن برگان زیادتر از سوزنی برگان است. مقدار ترکیبات چربی دوست پوست گونه های فوق از نظر کمی به وسیله کروماتوگرافی گازی محاسبه شد و تا حد امکان این ترکیبات توسط دستگاه طیف سنج جرمی مورد شناسایی و ارزیابی قرار گرفتند.

به علت تولید روزافزون مواد پلیمری زیست تخریب ناپذیر و حجم عمده پلاستیک و کاغذ در ضایعات شهری، بازیافت این مواد مورد توجه است. در این تحقیق استفاده از الیاف بازیافتی کاغذ روزنامه و پلی استایرن (PS) حاصل از بازیافت مواد زائد شهری، جهت ساخت فراورده مرکب مورد مطالعه قرار گرفت. برای تهیه فراورده مرکب الیاف سلولزی پلیمر، الیاف کاغذ روزنامه باطله در سه سطح 10 و 20 و 30 درصد وزنی با پلی استایرن بازیافتی مخلوط شد. به منظور سازگارکردن پلی استایرن با الیاف روزنامه از مالئیک انیدرید (MA) به عنوان جفت کننده در چهار سطح 0 و 1 و 2 و 3 درصدوزنی استفاده شد. خواص مکانیکی فراورده مرکب مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج آزمون خواص مکانیکی نشان می دهد که بین سطوح مختلف درصد الیاف کاغذ روزنامه تفاوت معنی داری در استحکام کششی فراورده وجود ندارد، ولی در حضور جفت کننده مالئیک انیدرید این تفاوت معنی دار است و نسبت به پلی استایرن خالص استحکام کششی افزایش می یابد. همچنین با افزایش مقدار الیاف روزنامه، مدول کششی مدول (الاستیسیته) فراورده مرکب افزایش پیدا می کند. فراورده مرکب حاوی 20 درصد الیاف روزنامه و 2درصد جفت کننده از استحکام ضربه شکافدار بالاتری نسبت به سایر فراورده های مرکب برخوردار است.

هدف از این پژوهش، بررسی روابط پوشش گیاهی با خصوصیات خاک و تعیین مهمترین خصوصیات خاکی موثر در تفکیک تیپ های رویشی مراتع پشتکوه استان یزد می باشد. بعد از شناسایی منطقه، تیپ های رویشی که نماینده پوشش گیاهی منطقه است، انتخاب و در منطقه معرف هر تیپ نمونه برداری به روش تصادفی – سیستماتیک انجام شد. اندازه پلات ها از روش سطح حداقل تعیین گردید. بعد از برداشت اطلاعات پوشش گیاهی با استفاده از آنالیز TWINSPAN پوشش گیاهی منطقه طبقه بندی شد. سپس در هر پلات با توجه به مرز تفکیک افق ها و نوع گیاهان موجود از دو عمق 0 – 30 و 30 – 60 سانتی متر نمونه خاک برداشت شد و خصوصیات خاک شامل بافت، درصد آهک، رطبت اشباع، گچ اسیدیه، هدایت الکتریکی، یون های محلول (سدیم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، کلر، کربنات، بی کربنات و سولفات) و نسبت جذب سدیم اندازه گیری گردید. به منظور تجزیه و تحلیل خصوصیات خاک در ارتباط با تغییرات پوشش گیاهی از روش های تجزیه و تحلیل چند متغیره از قبیل تجزیه مولفه های اصلی (PCA) و آنالیز تطابق کانونیک (CCA) استفاده شد. نتایج نشان می دهد که ارتباط ویژه ای بین پراکنش تیپ های مختلف رویشی و خصوصیات خاک وجود دارد و مهمترین خصوصیات خاکی موثر در تفکیک تیپ های رویشی منطقه مورد مطالعه، هدایت الکتریکی، بافت، املاح پتاسیم و گچ و آهک است و هر گونه گیاهی با توجه به منطقه رویش، نیازهای اکولوژیک و دامنه بردباری با بعضی از خصوصیات خاک رابطه دارد.

درخچه تاغ (Haloxylon spp.) Ssxual یکی از مهمترین گیاهان مقاوم به خشکی است که برای تثبیت شن های روان در مناطق کویری از جمله استان یزد کاشته می شود. در بررسی های انجام شده طی سال های 79 – 1377، نمونه برداری از نهال های تاغ مبتلا به بیماری مرگ گیاهچه از ابتدای فصل نشاء به طور دوهفته یک بار و کشت بافتهای ریشه آلوده روی محیط های غذایی مختلف گونه های قارچی متفاوتی جداسازی، شناسایی و بیماریزایی آنها مورد مطالعه قرار گرفت. از مجموع 189 جدایه قارچ به دست آمده، 105 جدایه به شبه جنس Fusarium (F.culmourum، F.solarni، F.oxysporum)، 15جدایه به شبه جنس Rhizoctonia، 30 جدایه به جنس Pythium و بقیه به تعداد کم به قارچ های دیگر از جمله Alternaria alternate تعلق داشت. به منظور آزمون بیماریزایی جدایه های قاچ ها، تحت شرایط گلخانه روش های تلقیح با مایه های یولاف، ماسه، بذر گندم، تماس مستقیم میسلیوم و سوسپانسیون اسپور قارچ ها بر روی گیاهچه های تاغ انجام شد و پس از 21 روز وضع آلودگی ریشه ها بررسی گردید. در این تحقیق بیماریزایی گونه های Fusarium oxysporum، F.solani، Pythium aphanidermatum، Rhizoctonia fragariae به اثبات رسید و علائم بیماری ظاهر شد و قارچ های تلقیح شده مجددا جدا گردید. از نظر فراوانی و پراکنش قارچ های جداشده، گونه های جنس Fusarium دارای فراوانی بیشتری بود (55 درصد). در میان جدایه های این جنس گونه F.solsni با 81 جدایه بالاترین درصد (8/42 درصد) فراوانی را داشت. شایان ذکر است که بیماریزایی گونه های F.oxysporum، R. fragariae به روش های معمولی از جمله کاربرد قارچ کش در محیط های غذایی به ثمر نرسید و در شرایط آزمایشگاه این فرم مشاهده نشد، ولی گروه آناستوموزی آن متعلق به گروه AG-G بود.