فصلنامه منابع طبیعی ایران
سال پنجاه و هشتم شماره 4 (زمستان 1384)

تبدیل اراضی طبیعی مرتع و جنگل به اراضی زراعی و باغ که به صورت گسترده ای در بسیاری از نقاط ایران صورت گرفته، به تغییر رژیم آبدهی رودخانه در این مناطق منجر شده است. منطقه مورد مطالعه که حوزه رودخانه باندوزچای واقع در شمال غربی ایران به مساحت 1146 کیلومتر مربع است، از این قاعده مستثنا نبوده، به طوری که طی یک دوره 45 ساله (از 1334 تا 1379 که دراری عکس هوایی و تصویر ماهواره ای است)، سطح اراضی دیم از 4528 هکتار به 20231 هکتار افزایش یافته است. در این تحقیق ابتدا با تفسیر عکس های هوایی قدیم و تصاویر ماهواره ای جدید نقشه کاربری اراضی در هر دو زمان تهیه شد. سپس با استفاده از مدل حفاظت منابع طبیعی امریکا (NRCS) در محیط نرم افزار HMS - HEC شبیه سازی بارش - رواناب صورت گرفت. نتایج نشان می دهد که سیلاب در دوره جدید در بعضی از زیر حوزه ها تا 70 درصد نسبت به دوره قدیم افزایش یافته، ولی این افزایش دبی پیک در دوره بازگشت بزرگ تر، کمتر است.

دراین مطالعه، ابتدا ازکلیه واحد های سنگ شناسی و نیز از ارگ شندان سراوان در قالب شبکه بندی نقطه ای نمونه برداری شد، سپس نمونه ها تحت بررسی های کانی شناسی و مورفوسکوپی قرار گرفتند و پارامترهای آماری ذرات (میانگین، جورشدگی و...) برای ترسیم نقشه های هم مقدار در ارگ مورد استفاده قرار گرفت. بررسی نقشه های ترسیمی و نحوه توزیع پارامترها در ارگ، کاهش اندازه ذرات را از غرب (37/0 ملی متر) به طرف شرق (18/0 میلی متر) نشان داد که با بهبود جورشدگی و گردشگری آنها در این مورد همخوانی دارد. درشت ترین ذرات در ورقه های ماسه ای و رپیل مارک ها و ریزترین آنها در ساختمان نبکا ها مشاهده می شود. همچنین رابطه اندازه ذرات با مسافت حملشان توسط باد نخسیتین فاز رسوبگذاری ماسه ها (1 D) را در فرآیند حمل آبی در فاصله 30 کیلومتری غرب ارگ شندان نشان می دهد. نتایج حاصل از کانی شناسی، 85 درصد فراوانی ذرات متشکله تپه ها را خرده سنگ ها و 15 درصد بقیه را به ترتیب کانی های کوارتز، کلسیت، فلد سپات، کلریت و ایلیت نشان می دهد. مقایسه بررسی های میکروسکوپی و دیفراکسیون اشعه ایکس نشان داد که فراوانی زیاد کوارتز ناشی از وجود ماسه سنگ های کوارتزی و فراوانی کلیست ناشی از سنگ آهک (فلیشی) بوده و کانی های رسی هم ازسنگ منشا شیلی تشکیل شده است. در دومین فاز رسوبگذاری (2D) یا ارگ، 54/98 درصد ماسه ها به صورت جهشی، 2/1 درصد به صورت معلق و 26/0 درصد به صورتی کششی حمل شده اند. بررسی فرآیند حمل ذرات با توجه به مورفوسکوپی سطح ذرات توسط بینوکولر، تجزیه و تحلیل حاصل از SEM بر روی ذرات کوارتز و نتایج حاصل از نمودار فردمن نشان داد که درصد بسیار ناچیز ماسه ها منحصرا، توسط آب، 20 درصد آنها به وسیله باد و حدود 80 درصد آنها توسط آب و باد حمل شده اند که این مسئله موید شدت تاثیر گذاری فرایند حمل آبی ذرات درمحیط بیوکلیماتیک نیمه بیابانی شدید است. با توجه به بررسی های کانی شناسی، سنگ منشا تپه ماسه ها را به ترتیب اهمیت واحد های سنگ شناسی سراوان (3 Es و 4Es) و واحد های سنگ شناسی زابلی (Ez) تشکیل می دهند و میزان حساسیت و رسوبدهی سایر واحد های سنگ شناسی در فرایند ماسه زایی برای تغذیه تپه های ماسه ای در فاز اول برداشت (1 P) ناچیز است.

نبود اطلاعات کافی در خصوص چگونگی توزیع رسوب ناشی از هر رگبار در حوزه های آبخیز، یکی از مشکلات قدیمی پروژه های حفاظت آب و خاک است. تاکنون ارتباط بین دبی آب و رسوب با استفاده از معادلات توانی و صرف نظر از موقعیت دبی مورد مطالعه در هیدروگراف صورت پذیرفته است. مطالعه حاضر، سعی بر بررسی ارتباط بین دبی آب و رسوب با استفاده از اشکال مختلف ریاضی و کمک گرفتن از رگرسیون برای تهیه معادلات جداگانه سنجه رسوب برای شاخه پایین رونده و بالا رونده در حوزه آبخیز زرین درخت در استان چهارمحال و بختیاری داشته، و علاوه بر آن، نحوه استفاده از آن مورد بررسی قرار می گیرد. نتایج تحقیق حاضر نشان می دهد که تفیک داده های اندازه گیری رسوب بر حسب موقعیت قرارگیری آنها در هیدروگراف سیل مربوطه موجب افزایش دقت تخمین از حداکثر 78 درصد در حالت کلی به بیش از 90 درصد در هریک از شاخه های بالارونده و پایین رونده هیدروگراف شده که به مراتب بر دقت تخمبن ها افزوده و امکان تهیه رسوب گذارها را نیز مهیا ساخته است. نتایج ارزیابی کیفی و کمی دیدگاه پیشنهادی، دلالت بر عملکرد مطلوب آن در برآورد رسوب نگارها دارد، به نحوی که خطای تخمین آن کمتر از 6/32% به دست آمده است.

روش های متفاوت قطع و بهره برداری از درختان جنگلی، خاک جنگل را به طور محسوسی تحت تاثیر قرار می دهد. به علت اهمیت موضوع، در این تحقیق به تعیین تاثیر قطع گروهی بر خصوصیات فیزیکی خاک پرداخته شد. پیش از انجام عملیات قطع و بهره برداری، قطعات قطع و شاهد در مجاور یکدیگر قرار داشتند و ازهرلحاظ سعی شده که شبیه هم انتخاب شوند، از لحاظ ویژگی های فیزیکی مانند مقاومت مکانیکی خاک، جرم حجمی خاک، درصد تخلخل، رطوبت و نفوذپذیری خاک، بر اساس نمونه های تصادفی که از دو قطعه برداشت شد، مقایسه شدند و تفاوت معنی داری بین دو قطعه مشاهده نشد. سپس درختان در قطعه مورد نظر قطع شدند و فاکتورهای مورد اشاره در نمونه های تصادفی که در قالب طرح کاملا تصادفی با دو تیمار و سه تکرار ازدو قطعه برداشت شد، اندازه گیری گردید. نتایج بررسی نشان داد که جرم حجمی خاک در اثر عملیلت قطع و چوبکشی در عمق 5-0 سانتی متری، 8 درصد درقطعه قطع افزایش یافته است.درصد تخلخل در عمق 5-0 سانتی متری، 12درصد در این قطعه کاهش داشته است. مقاومت مکانیکی خاک در قطعه قطع 17 درصد افزایش و میزان نفوذپذیری در این قطعه 47 درصد کاهش یافته است. اندازه گیری میزان رطوبت و درصد تغییرات رطوبت نیز، بیانگر این است که در عمق 5-0 سانتی متری، علاوه بر میزان رطوبت، درصد تغییرات رطوبت نیز بیشتر از اعماق تحتانی خاک بوده است.

ساختار ژنتیکی 14 جمعیت راش (Fagus orientalis Lipsky) در طول گسترشگاه راش در ناحیه خزری با بررسی 12 لوکوس ایزوآنزیمی مطالعه و با نتایج حاصل از ساختار ژنتیکی 160 جمعیت راش از گونه های فرضی taurica F. و F. moesiaca و راش اروپایی sylvatica. F مقایسه شد. میانگین فراوانی های آللی راش در ایران در مقایسه با سایر راش ها نشان داد که از میان لوکوس های مورد مطالعه، آلل های کمی به یک یا چند منطقه مجاور اختصاص دارند، به طوری که از میان آلل های موجود، آلل های B/A - GOTو MDH-A/A انحصارا در ایران یافت شدند.در چندین لوکوس، برخی از شیب های جغرافیایی مشاهده شد، چنانچه فراوانی آلل کندرونده MDH-A/E که تقریبا درغرب گستره پراکنش راش وجود ندارد، به طرف شرق تا بیش از 40 درصد در رشته کوه البرز افزایش یافت. نتایج ارائه شده نشان داد که توافقی بین شیب تنوع ژنتیکی و تکثیر وجود ندارد. جنگل های خزری با وجود سطوح پایین تنوع ژنتیکی، از تمایز ژنتیکی بالایی برخوردار بودند. چنین تمایز ژنتیکی مشخص در جنگلهای راش ایران ضرورت حفاظت از این جنگل های بی نظیر یا کم نظیر را نه تنها به عنوان تضمینی برای حفظ تنوع زیستی و مقاومت در برابر عوامل محیطی، بلکه به عنوان ذخیره گاه های ژنی برای احیای اکوسیستم های نابود شده روشن می سازد.، زیرا حفاظت از این نوع جنگل ها، حفاظت از جریان تکاملی چندین هزار ساله است که در اثر سازگاری محیطی حاصل شده است.

یکی از جنبه های مهم اکولوژی گیاهی، الگوی پراکنش مکانی گیاهان است، که آگاهی ازآن در هر منطقه از مقدمات و ضروریات بررسی پوشش گیاهان به حساب می آید. مطالعه حاضر، در بخش نم خانه از جنگل آموزشی و پژوهشی خیرود کنار صورت گرفته است. برای پی بردن به الگوی پراکنش گونه ملج (Ulmus glabra Huds)، روش میانگین مربعات (Mean Square) به کار گرفته شد. در مرحله اول، موقعیت مکانی پایه های ملج (هر پایه ملج، به عنوان یک نقطه در نظر گرفته می شود)، در رویشگاه های طبیعی که قطر برابر سینه ای بزرگ تراز 10 سانتی متر داشتند، با دستگاه GPS ثبت شد و در مرحله بعد، این موقعیت ها بصورت Xو Y وارد رایانه شدند. برای طراحی شبکه با ابعاد مختلف و قرار دادن نقاط بر روی آنها، از نرم افزار های Arcview، Arc/Info و Idrisi استفاده شد. به کارگیری این روش نشان می دهد که گونه ملج در منطقه مورد مطالعه از الگوی بینا بینی بین الگوی تجمعی و تصادفی تبعیت می کند. مشاهدات عرصه ای، این یافته را کاملا تائید می کند. این الگوی فعلی گونه ملج است و الگوی واقعی آن به احتمال زیاد، به دیل دخالت های انسان بویژه قاچاق چوب و بیماری مرگ نارون در دهه های اخیر تغییر کرده است.

بهره برداری با استفاده از نیروی حیوانات، با طراحی، کنترل و مدیریت صحیح از سالها قبل به عنوان یکی از سیستم های بهره برداری با اثر نامطلوب اندک، مورد استفاده قرار گرفته است. به منظور برآورد صدمات بهره برداری با قاطر، اندازه گیری های مربوط به نهال ها، کوبیدگی خاک و pH در دونوبت قبل و بعد از عملیات حمل چوب انجام گرفت. 27 درصد نهال ها آسیب دیده و 31 درصد کاملا نابود شده بودند. کوبیدگی خاک 8/13 درصد افزایش یافت، اما pH در مسیر مورد مطالعه تغییر معنی داری نداشت. در پارسال 218 جنگل خیرود کنار نوشهر، مساحت کلیه مسیرهای حمل چوب با قاطر، دپو ها و عرصه های تبدیل اندازه گیری شد که 72/5 درصد سطح پارسال را آسیب رسانده بود.

بررسی حاضر، به منظور دستیابی به مدل مناسبی برای پراکنش تعداد درخت در طبقات قطری توده های طبیعی راش شمال دردومنطقه سنگده و شصت کلاته انجام پذیرفت. بدین منظور در جنگل های راش دو منطقه مذکور توده های طبیعی که دارای ساختار نا همسالی بوده و از نظر شرایط رویشگاهی و ترکیب درختی حائز بهترین وضعیت موجودند، از بقیه مجزا شده و در توده های تفکیک شده هر یک از دو منطقه مذکور، چهار نمونه به مساحت یک هکتار انتخاب شد. بدین روش اطلاعات کمی مورد نیاز در سطح قطعات نمونه به روش آماربرداری صد در صد به دست آمد. در مرحله بعد، ابر نقاط تعداد بر حسب طبقات قطری ترسیم و با تعریف متغیرهای مختلف بر اساس قطر برابر سینه، مدل رگرسیونی که برازش خوبی در پراکنش نقاط ایجاد کند، محاسبه شد. همین طور توزیع های آماری بتا و وایبول و مدل های نمایی مایر و توانی برای پراکنش نقاط برآورد و کارایی آنها با انجام آزمون مربع کای بررسی شد. نتایج این بررسی نشان داد که از بین روش های مذکور مدل رگرسیونی محاسبه شده برای دو منطقه بهترین برازش را در ابر نقاط ایجاد کرده و اختلاف معنی داری با آن ندارد به علاوه مدل توانی در دو منطقه سنگده و شصت کلاته و توزیع بتا در منطقه شصت کلاته برازش خوبی در ابر نقاط ایجاد کرد. با توجه به اینکه امروزه برای هدایت توده های جنگلی به روش تک گزینی، از مدل نمایی مایر به عنوان الگو استفاده می شود و اغلب با موفقیت رویشگاه های جنگلی ما انطباق ندارد، در مناطق مورد مطالعه می توان از مدل های و توزیع های به دست آمده به جای مدل نمایی مایر استفاده کرد.

به منظور رشد درختان 16ساله کلن 214– I صنوبراورامریکن (Guinier (Dode)Populus X. euramericana) در خاکهای مختلف، هفت عرصه درختکاری شده با فواصل کاشت 5*5 متر در اراضی جلگه ای غرب مازندران (سلمان شهر کلار آباد) انتخاب شد. در هر عرصه سه ترانسکت (تکرار) به ابعاد 3/33 *20 متر به طور تصادفی انتخاب و قطر برابر سینه و ارتفاع کلیه درختان صنوبر داخل آنها اندازه گیری شد. خاک عرصه ها پس از تجزیه فیزیکی - شیمیایی، به دو رده آلفی سول و اینسپتی سول و چهار تیپ پدزولیک قهوه ای خاکستری با مواد آلی زیاد (A)، قهوه ای جنگلی (B)، پدزولیک قهوه ای خاکستری (C) و پسدوگلی (D) رده بندی شد. سپس رویش متوسط سالیانه قطری و ارتفاعی درختان، رویش رویه زمینی (در هکتار) و رویش حجمی درختان (در هکتار) بر اساس تیپ های خاک مذکور محاسبه و تجزیه و تحلیل آماری (در سطح 1 درصد) شد. نتایج نشان داد که غیر از رویش ارتفاعی که از نظر آماری در خاک های A، B وC یکسان بود (174- 168 سانتی متر)، در خاک هایA وB، سایر متغیر ها، همانند رویش قطری (7/1-6/1 سانتی متر)، رویش رویه زمینی (1/17-4/16 متر مکعب در هکتار) بیشتر از آنها در خاک های C وD بودند. همچنین همه متغیر های اندازه گیری شده در خاک Dاز کمترین اندازه برخوردار بودند. به طور کلی، از نتایج این تحقیق می توان استنتاج کرد که خاک های A وB، برای رشد صنوبر اورامریکن (کلن 214 – I) در جنگل های جلگه غرب مازندران مناسب ترند، از این رو گسترش درخت کاری آن، ترجیحا، روی این خاک ها توصیه می شود.

دراین پژوهش،کاریوتایپ دوگونه ماهی سس از ماهیان به نام های علمی Barbus mursa و Barbus capito ازرودخانه سفید رود و شاهرود شهرستان رودبار در استان گیلان و دو گروه از سیاه ماهی Capoeta capoeta gracilis که منطقه اول از رودخانه های سفید رود و شاهرود شهرستان رود بار در استان گیلان و نقطه دوم از رود خانه مادر سو پارک ملی گلستان در استان گلستان بودند، مورد مطالعه قرار گرفت. تجزیه و تحلیل کاریوتایپی نشان داد که تعداد کروموزوم دیپلوئید و تعداد بازوهای کروموزومی ماهیانB. capito و B. mursa به ترتیب 100=n2، 172=NF و 100=n2، 140 =NF بود.مناطق اول و دوم از سیاه ماهی Capueta capueta gracilis به ترتیب دارای تعداد کروموزوم دپلوئید و تعداد بازوهای کروموزومی 150=n2، 234=NF و 150=n2، 230=NF بودند. این گونه ها پلی پلوئید بودند و پلی مورفیسم درون گونه ای در تعداد بازو های کروموزومی دو جمعیت سیاه ماهی مشاهده شد.

این تحقیق با هدف بررسی عملکرد باکتری های باسیلوس به عنوان پوبیوتیک بر بازده مزارع پرورش میگو انجام پذیرفت. در این مطالعه، میگوی سفید هندی (F.indicus) از مرحله PL 30 تا PL 120 دراستخرهای خاکی 100 متر مربع در سه تیمار تحت تاثیر مخلوطی از 5 گونه ازباکتری های جنس باسیلوس قرار گرفت. تیمار P، شامل میگوهایی بود که فقط در مرحله پرورش پروبیوتیک دریافت می کردند. تیمار PP میگوهایی را دربر می گرفت که علاوه بر مرحله پرورش، در مرحله تکثیر نیز پروبیوتیک دریافت کرده بودند و تیمار C به عنوان تیمار کنترل هیچ گونه پروبیوتیکی دریافت نمی کرد. براساس یافته های این تحقیق، بازماندگی، وزن تر، تولید کل، ضریب تبدیل غذایی و ضریب رشد ویژه میگوها تحت تاثیر باکتری های باسیلوس بویژه در تیمار PP به طور چشمگیری بهبود یافت (05/0 کلیدواژگان: باسیلوس، پروبیوتیک، میگوی سفید هندی، Fenneropenaeus indicus، رشد، بازماندگی و تولید