پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی
سال نهم شماره 32 (تابستان 1389)

بررسی «حق تمرد» در حقیقت یافتن پاسخ این پرسش است: «در چه صورت می توان از الزام سیاسی نظام حاکم سرپیچی کرد؟» در این مقاله پاسخ این پرسش از دیدگاه لیبرال دموکراسی، مسیحیت، اهل سنت و فقه سیاسی اهل بیت بررسی شده است. طرفداران دموکراسی براساس مبانی فلسفی لیبرالیستی چاره ای برای حق تمرد نیندیشیده اند. همچنان که در کلام سیاسی مسیحیت نیز این حق تمرد مورد بی مهری قرار گرفته است.
اما در اندیشه سیاسی مسلمانان فقی هان اهل سنت با استناد به ادله نقلی و پاره ای از روایات منقول از پیامبر اعظم و ادله ای مثل سیره صحابه و تابعین و دلیل عقلی وجوب حفظ نظام، منکر حق تمردند و از این رو سرپیچی از فرمانهای نظام سیاسی مستقر را هرچند فاسد و ستمگر باشد، ناروا می شمرند. این مقاله ضمن نقد و بررسی ادله اهل سنت، حق تمرد از نگاه فقه سیاسی اهل بیت را مورد تحلیل قرار می دهد و مدعی است که براساس مبانی کلامی و فقهی امامیه، حق تمرد صد در صد مورد انکار نیست، بلکه در برابر نظام سیاسی نامشروع حق تمرد ثابت و در مواردی خروج و انقلاب در برابر آن واجب خواهد بود. اگرچه در مواردی که واجب اهم در میان است، مثل حفظ نظام و دفاع از کیان اسلام و مسلمانان، این حق ثابت نیست.

از جمله بخشهای علم فقه، علم به قواعد فقه است که اهمیتی خاص در اجتهاد دارد. دلیل این اهمیت آن است که قواعد فقه از قضایای کلی تشکیل یافته اند که بر احکام جزئی فقه قابل تطبیق بوده و در براهین فقهی به عنوان حد وسط برهان قرار می گیرند.
در این میان، فقهای عامه و خاصه به دلیل امعان نظر خاص بدین علم، آن را به صورت فنی مستقل مطرح کرده اند و کتبی جداگانه درباره آن نگاشته اند.
در این مقاله به طور مختصر با این روند و مراحل تطور و سیر تاریخی قواعد فقه در بین عامه و خاصه آشنا می شویم.

فقهای مذاهب مختلف درباره اصل مشروعیت و استحباب نماز طلب باران اتفاق نظر دارند ولی در حکمت و فلسفه آن و نیز زمان، مکان، کیفیت و آداب آن مباحث متنوع و مختلفی دارند.
استسقا با نماز و بدون نماز، دعای طلب باران در خطبه های نماز جمعه، تعداد تکبیرها در نماز استسقا، تعداد خطبه ها، تقدم و تاخر نماز بر خطبه ها و نیز تعداد خطبه ها از جمله موارد اختلافی در نماز استسقا است که این مقاله به اشاره و تحلیل آنها پرداخته است.

این تحقیق در صدد بررسی مسئله عصمت انبیا از دیدگاه فخر الدین رازی و شیخ ابو جعفر طوسی است. در این مقاله، منشا، حقیقت، حدود و ادله عصمت از دیدگاه هر دو دانشمند مطرح و نقاط مشترک و اختلاف آنان بررسی شده است.
همچنین تلاش شده است نقاط قوت و ضعف دیدگاه های هر دو دانشمند در حد امکان ذکر و بررسی شود. علاوه بر آن با ذکر مطالب حاشیه ای بر ضرورت آن از جهات مختلف تاکید گردیده است.

خداشناسی و خداجویی در فطرت انسان همگام با آفرینش وی سرشته شده است و حتی برهان صدیقین، برهان وجودی، برهان شهودی و اخلاقی به گونه ای از آبشخور فطرت خداشناسی سیراب می شوند. همه آدمیان به نحو بسیط این شناخت را در عمق جان و وجدان خویش احساس می کنند، اما شاید به سبب عوامل گوناگون محیطی، اجتماعی، فرهنگی و موانع مختلف دنیایی وضوح و روشنی آن را از یاد برده باشند. علم به این آگاهی فطری یا خداشناسی فطری نیازمند تلنگرهایی است که باید دم به دم از سوی دین پژوهان و فیلسوفان انجام گیرد تا تجلی آن همواره محفوظ باقی بماند. چنان که آدمی در هنگام غرق شدن کشتی زندگی اش، ناخودآگاه به ندای باطنی خود پی می برد که او را به سوی ساحل نجات فرامی خواند و یاری می کند.

این پژوهش می کوشد نشان دهد که رهبران فریقین در صدر اسلام با هم چگونه زندگی می کردند. به ویژه شخصیت و سیره امام علی محور این پژوهش است. تعامل آن حضرت در مقابل عملکردهای خلیفه دوم در زمینه های مختلف به صورت همکاری، انتقاد و گاهی هم ایستادگی و رایزنی بود. امام علی هرگاه از ناحیه دشمنان دین احساس خطر می نمود و یا امری را برای استحکام دین و جامعه اسلامی مفید می دانست، با خلیفه دوم همکاری می کرد. بر اساس سیره امیر مؤمنان همه مسلمانان می توانند برای حفظ اسلام و با انتخاب مسیری صحیح، با همدیگر همکاری کنند و مشکلات مختلف خود را برطرف نمایند.

اعتقاد به منجی موعود را تقریبا می توان در تمام ادیان فراگیر دانست. در دین مقدس اسلام، بحث از منجی با آموزه مهدویت شناخته می شود. اصل اعتقاد به منجی موعود که در آخرالزمان ظهور می کند و جهان را پر از عدل و داد می کند، مورد اتفاق شیعه و اهل سنت است؛ هر چند در جزئیات مانند زمان تولد منجی موعود اختلافهایی وجود دارد. در آیین هندو، بحث از منجی با تجسدهای خدایان هندویی به ویژه ویشنو مرتبط است. بنابر این آیین، خدایان در مقاطع مختلف تاریخ، به صورت انسان یا حیوان تجلی و تجسد می یابند و جهان را از خطر نجات می دهند. این معنا از منجی اندکی عام تر است. در معنای خاص آن، منجی در آخر الزمان ظهور می کند. کالکی آخرین تجلی ویشنو، به عنوان منجی آخرالزمان مورد انتظار است.

روایات عرفه در منابع روایی فریقین، به ویژه منابع اهل سنت، از جمله روایاتی است که ارتباط مستقیمی با شان و مکان نزول آیه اکمال دارد، به گونه ای که وجود این دسته از روایات سبب شده است تا جمهور اهل سنت بر این باور باشند که آیه مذکور در سرزمین عرفه نازل شده است، نه در سرزمین غدیرخم که شیعه اعتقاد دارد. گرچه در منابع روایی هر دو گروه (شیعه و اهل سنت) روایاتی دیده می شود که نظر یکدیگر را تایید می کند، اما نگاه دقیق و محققانه اقتضا می کند که هر یک از این روایات (عرفه و غدیرخم) به صورت مستقل و مجزا بحث و بررسی شود. این مقاله می کوشد تا از میان این دو گروه روایات، تنها روایات عرفه را مورد بحث و بررسی قرار دهد تا در نهایت دلالت آن روایات را نسبت به مکان و شان نزول آیه اکمال روشن سازد. لذا در این مقاله سعی شده ابتدا تمام طرق روایات عرفه، از منابع روایی اهل سنت جمع آوری و سپس به نقد و بررسی آن پرداخته شود و در نهایت حجیت و یا عدم حجیت آن را اثبات کند.