فصلنامه مطالعات اسلامی
پیاپی 59 (بهار 1382)

ختم ولایت، یکی از مسایل مهم عرفان است که بسیاری از عرفان بزرگ، جنبه های مختلف آن را مورد بحث قرار داده اند. سیدحیدر آملی، از عارفان بزرگی است که نه تنها به دقت این مساله را به بحث گذاشته است بلکه بر خلاف دیگران که سعی در توجیه سخنان عارف نامدار، ابن عربی، داشته اند، به صراحت با او به مخالفت برخاسته و با توجه به دلایل عقلی، نقلی و کشفی، نظر وی را مبنی بر این که حضرت عیسی (ع) خاتم ولایت مطلقه است، رد می کند و ختم ولایت مطلقه را ویژه حضرت امیرمؤمنان (ع) و ختم ولایت مقیده را ویژه حضرت مهدی (عج) می داند.

در آثار کلامی و ملل و نحل مسلمانان هر گاه از منکران نبوت یاد می شود از آنها تحت عنوان کسانی که از «شبهه براهمه» تبعیت می کنند، نام می برند. براهمه در این آثار کسانی اند که به دلیل عقلی از نبوت پیروی نمی کنند. آگاهی مسلمانان از براهمه آگاهی روشنی نیست و در اصل براهمه در سنت فکری هندویی در شمار منکران نبوت به معنایی که در اسلام آمده است جای نمی گیرند. اینکه چگونه مسلمانان آنها را در شمار منکران نبوت آورده اند معلوم نیست و اما و اگرها راه به جایی نمی برد.

دین عنصری پایدار، مؤثر و نیرومند در همه جوامع بشری در طول تاریخ بوده و می باشد. به همین دلیل، همواره این پرسش برای انسان های اندیشمند مطرح بوده است که چه عامل یا انگیزه ای انسان را به سوی دین سوق داده است. آیا آن عامل عقلانی است یا روانی و یا اجتماعی؟ یکی از پاسخ های ارائه شده به این پرسش از دیدگاه جامعه شناسی است. نظریه پردازان مهمی در این زمینه ظهور کرده اند که برجسته ترین آنها امیل دورکیم فرانسوی می باشد. او بر آن بود که پدیده های دین از طریق عقل قابل اثبات نیست، پس برای تبیین آن باید به دنبال عوامل روانی و اجتماعی (غیر معرفتی و غیر عقلانی) گشت. وی علت پیدایش دین را جامعه می دانست. علامه طباطبایی، در عین حال که عقل و وجدان (فطرت) انسان را منشا پیدایش دین و توجه انسان به خدا می داند، نقش جامعه را در ظهور دین نادیده نمی گیرد، وی در تفسیر المیزان، ذیل آیه 213 سوره بقره، با اشعار به مضمون همین نظریه اظهار می دارد که جامعه هر چند در پیدایش دین تاثیر داشته است، اما هیچگاه علت پیدایش آن نبوده است.

در این نوشتار اوصاف و خصال انسان آرمانی از منظر سه مکتب مهم خاور دو ر یعنی دائوییزم، کنفوسیانیزم و شینتوییزم (که دو مکتب اول چینی اند و مکتب آخر ژاپنی است) تحت عناوین زیر مورد بررسی قرار می گیرد. 1- انسان آرمانی دائوییزم را می توان از دو دیدگاه مورد بررسی قرار داد: - از دیدگاه لائوزه، به عنوان بنیان گذار و مهمترین نظریه پرداز مکتب دائوییزم. - از دیدگاه جوانگ زه، به عنوان مهمترین مروج تفکر دائویی. 2- انسان آرمانی کنفوسیانیزم را می توان از سه دیدگاه مورد بررسی قرار داد: - از دیدگاه کنفواسیوس، بنیان گذار مکتب کنفواسیانیزم. - از دیدگاه منسیوس، مروج آرمان گرای مکتب کنفوسیانیزم. - ازدیدگاه سون زه، مروج واقع گرای مکتب کنفوسیانیزم. 3- انسان آرمانی شینتوییزم سپس در حد مجال به تطبیق و مقایسه دیدگاه های آنها در باب انسان آرمانی پرداخته می شود.

تکثر مغالطات امری است که متعلمان فلسفه را در تمییز انواع مغالطات با دشواری رویارو می سازد. نگارنده در این نوشتار کوشیده است شمار مغالطات را کاهش ده، بی آنکه چیزی از خطاها مغفول بماند. وی اثبات کرده است که مغالطه «وضع مالیس بعله عله» نوعی مستقل از مغالطات نیست، نیز مغالطات لفظی و چهار مغالطه تفصیل مرکب، ترکیب مفصل. اخذ ما بالعرض مکان ما بالذات و سوء اعتبار حمل به یک مغالطه باز می گردند. همچنین شرط مصطلح در فساد ماده، لغو شده است.

ظهور گرایشهای معرفت شناختی از قبیل تجربه گرایی، علم گرایی، اثبات گرایی و نظایر آن از عصر روشنگری تا اوایل قرن بیستم نوعی شناخت شناسی را تقویت کرد که ظاهرا دفاع عقلی از تفکر دینی از رهگذر آن در تنگنا قرار می گرفت. از اوایل قرن بیستم نحله های متعدد و متفاوتی از معرفت شناسی به وجود آمد که گر چه مبانی و روش های متفاوت داشت، ولی در یک نقطه همگرایی می کرد و آن این که تصورات معرفت شناختی اثباتی و تجربه گرا که مدعی نوعی قطعیت و شناخت حقیقت واحد، به صورت عینی بوده است، قابل دفاع نیست. مقاله حاضر به بررسی این موضوع پرداخته اس که این گرایشهای متعدد ولی همگرای معاصر در معرفت شناسی کدامها بوده و چگونه توانسته اند براای کلام عقلی فضای جدیدی باز کنند.