فصلنامه مطالعات اسلامی
پیاپی 60 (تابستان 1382)

استاد آیه الله محمد واعظ زاده خراسانی، شخصیت فرهیخته ای است که بیش از هر چیز با اندیشه های تقریب جویانه و تلاشهای مصلحانه در راه نزدیکی مذاهب اسلامی به یکدیگر شناخته شده است. در نوشتاری از ایشان که در می آید طرحهای علمی وحدت و تقریب مذاهب اسلامی مورد بررسی قرار می گیرد. ایشان این طرحها را در دو دسته متمایز طرحهای سیاسی و علمی تقریب مذاهب مورد بحث قرار داده است و در بخش نخست از طرحهای سیاسی که در مسیر تحقق وحدت مسلمین به کار آید سخن به میان آورده و آنها را در چهار بخش توضیح می دهد: نخست؛ طرح حکومت واحد اسلامی در جهان که به عقیده نامبرده با توجه به واقعیات جاری در کشورهای اسلامی از حد خیال و آرزو فراتر نمی رود. دوم؛ طرح تشکیل اتحاد جماهیر اسلامی که گرچه می تواند روشی علمی برای همگون کردن سیاست خارجی و اقتصاد و پاسداشت فرهنگ و تمدن اسلامی باشد به دلیل موانع سیاسی و اجتماعی و تضاد موجود بین گروه های اسلامی در جهان اسلام مجالی برای تحقق عملی نمی یابد.
سوم؛ طرح وحدت رهبری یا شورای رهبری که در جهان اسلام موافقان و منادیانی داشته و به عقیده نامبرده با واقع نگری شرایط کنونی جهان اسلام هم سازگارتر است.
چهارم؛ طرح پیمانهای همکاری مشترک کشورهای اسلامی در ابعاد مختلف، فرهنگی، دفاعی، اقتصادی است که ریشه در دستورهای قرآن و سنت داشته و اگر به درستی مورد اجرا گذاشته شود سهم مهمی در گردآوردن مسلمین و تقویت توان آنها خواهد داشت.
در بخش دوم نامبرده در زمینه طرحهای علمی تقریب از یازده طرح قابل تصور یاد کرده و بیش از همه به تبیین جوانب به دو طرح آخر می پردازد. به گفته وی دهمین طرح پیشنهاد مرحوم آیت الله العظمی بروجردی است که بر اساس آن باید از طرح مسایل تاریخی مربوط به خلافت پیامبر و بعضی از موضوعات حساسیت آفرین بنا بر ضرورت خودداری کرده و بر اصل «مرجعیت علمی اهل بیت» تاکید کرد. وی بر این باور است با این رویکرد می توان راهی به روی پیروان مذاهب اسلامی گشود که به مطالعه و بررسی مذهب اهل بیت رو آوردند. چنانچه همین رویکرد در گرایش تقریبی دار التقریب قاهره مثمر ثمر واقع شد. ضمنا در این رویکرد هیچ یک از مبانی و اصول کلامی و عقیدتی مذهب هم فدا نمی شود.
به گفته ایشان یازدهمین طرح، طرح دار التقریب قاهره می باشد که مبنی بر ارج نهادن و قدر شناسی از همه تلاشها مذهبی و به رسمیت شناختن مذاهب اسلامی و گشودن باب تخییر در پیروی از مذاهب فقهی است، در این طرح لزوم گسترش گفتگوهای فقهی و ترک مجادلات کلامی و تاریخی تاکید به عمل می آید و بر این امر اصرار می گردد که اختلافات مذهبی ناشی از اختلاف مجتهدان در مسایل فرعی است در حالی که در مسایل ضروری و اجماعی فقه همه مذاهب وحدت نظر دارند.
راه های تقریب مذاهب را به طور کلی می توان به دو دسته تقسیم کرد: سیاسی و علمی

درباره اعجاز قرآن به لحاظ شیوایی، فصاحت و بلاغت فراوان سخن به میان آمده و در این باره کتابهای بسیاری تالیف و تصنیف شده است. اما آنچه خیلی اهمیت دارد و کمتر مورد توجه قرار گرفته، این است که جهت عمده اعجاز دائمی قرآن که در همه اعصار و زمانها نظر دانشمندان و ملل گوناگون را جلب می کند، علوم، معارف و مقررات آن است که پیوسته راهگشای جوامع بشری است؛ چه در زمان پیامبر (ص) و چه در ادوار دیگر، مردمی که از فهم فصاحت و بلاغت چندان بهره ای نداشته اند بر اثر درک مضامین و معارف نو و عالی قرآن، دین اسلام را پذیرفته اند. این می رساند که اعجاز معنوی و نفوذ تشریعی و علمی قرآن است که در هر دوره و تحت شرایط مختلف پاسخگوی نیازهای بشر است. کثر الکلام حول اعجاز القرآن کریم فی اسلوبه و فصاحته و بلاغته. و صنفت فی ذلک کتب جمه. بید ان ما یعد بالغ الاهمیه و قلما فطن الیه هو ان السبب الرئیس للاعجاز الدائمی للقرآن الذی لفت انظار العلماء و الامم المختلفه علی مر التاریخ و فی جمیع الازمنه و العصور علومه و معارفه و مقرراته التی ما برحت تهدی المجتمعات البشریه و تشق لها الطریق. و الناس الذین لم یکن لهم حظ یذکر من الفهم و الفساحه و البلاغه سواء فی عصر النبی صلی الله علیه و آله و سلم ام فی غیره من الاعصار اهتدوا الی الاسلام و اعتنقو بفضل ادارکهم مضامین القران کریم و معارفه البدیعته السامقه. و ان دل هذا علی شیء فانما یدل علی ان الاعجاز المعنوی للقرآن و نفوذه التشریعی و العلمی یلبیان حاجه البشر فی کل عصر و ظرف مهما اختلف الاحوال.

سلیم بن قیس هلالی، نامی است که به سبب انتساب کتابی به او، مشهور شده است. بررسی و مطاله درباره سلیم بن قیس از دو منظر امکان پذیر است: دیدگاه اول به روایات و مواریث تاریخی نه فقط نگاه نقادانه ندارد؛ بلکه همواره در پی تایید و تصویب آنهاست. نگاه به سلیم بن قیس از این منظر برخاسته از مندرجات خود کتاب سلیم و مستند به سخنان منسوب به وی و تنها راوی کتاب، ابان بن ابی عیاش است. دیدگاه دوم چون «در چهارچوب تحقیق تاریخی گام برمی دارد، ناگزیر روش انتقادی را برمی گزیند که بر مدار رد یه قبول روایات تاریخی و بر اصولی واقع گرایانه استوار است». نگاه به سلیم بن قیس از این منظر، نشات گرفته از واقعیات تاریخی، روایات مستقل و موثق - تاریخی و غیر تاریخی - و جزیی نگری انتقادی می باشد. نگارنده در بخش اول و دوم مقاله هر دو دیدگاه را آورده و در پایان استنتاجات خود را عرضه داشته و نتیجه گرفته که وجود شخصی به نام سلیم در تاریخ محل تامل و تردید است.

صورتهای مختلف ساختارهای دستوری می تواند به یک معنا باشند. برگردان این صورتهای مختلف معمولا برای مترجم مشکل ساز نیست. زیرا وی با آگاهی از ترتیب متفاوت قرار گرفتن اجزاء جمله در زبانهای مختلف، به معادل یابی در زبان مقصد می پردازد. اما باید توجه داشت که ترتیب و نظم به سطح کلمه و عبارت خلاصه نمی شود. این نظم می تواند ترتیب قرار گرفتن جملات ناقص در یک جمله اصلی و جملات در یک بند را نیز در بر بگیرد. بررسی ها بیانگر این است که تفاوت میان انواع نظم در زبان یعنی نظم زبانی، نظم زمانی و نظم منطقی می تواند بر روی فرایند درک ما از متون، تاثیر بگذارد. این مقاله در صدد است تا نشان دهد چنانچه مترجم قرآن، بدون توجه به نظم زمانی و منطقی، تنها توجه خود را به نظم زمانی مبدا یعنی عربی معطوف سازد ممکن است نتواند مفهوم متن را به درستی در ترجمه خویش منعکس سازد.

قرآن پژوهان و مؤلفین کتب قراءات پیش از طرح مباحث اختلافات قرآنی «فرش الحروف» که وظیفه آن تبیین قرائت های گوناگون و بازخوانی تک واژگان قرآن است عموما به تبیین و شرح آن دسته از پدیده های زبانی پرداخته اند که قراء سبعه هر کدام به نحوی بر ادای آنها التزام داشته و در سراسر قرآن دارای مصادیق فراوانی می باشند. به اعتقاد نگارنده اصول حاکم بر این پدیده های آوایی را باید در گویش های رایج بین اعراب جزیره العرب همگام با نزول قرآن جستجو نمود. در این مقاله سعی گردیده تا خاستگاه جغرافیایی و مبانی آوا شناسی پدیده های زبانی «اظهار و ادغام، اشمام، تفخیم و ترقیق، فتح و اماله، اسکان و فتح یاء اضافه، مد و قصر، تتمیم و اسکان ضمیر جمع مذکر، تحقیق و تسهیل همزه» و فرایند تاثیر گذاری آنها در قراءات سبع مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.

درباره حروف مقطعه موجود در سرآغاز برخی از سوره های قرآن و معنا و مدلول آن حروف، عالمان و مسلمان و غیر مسلمان آرا و نظریه های بسیاری را درمیان نهاده اند. ولی این آرا عمدتا جستجوگر را اغنا نمی کند. نگارنده در این مقاله کوتاه آرای قرآن شناسان غربی را به اختصار گزارش کرده و در حد بضاعت مزجاه خود نشان داده است که آن آرا تا چه مایه سست بنیاد و خودسرانه است.

پندار بیاساس و فراگیر فال بد (تطیر) سابقه ای طولانی دارد. معتقدان به این خرافه، بسیاری از اشیاء، حیوانات، افراد و حتی انبیای الهی را به فال بد می گرفتند. قرآن به مواردی از تطیر مخالفان انبیای الهی اشاره می کند و در برخورد با این اعتقاد، حقیقت را روشن می کند. از دیدگاه قرآن، فال بد هرکسی از خود اوست. و پیشامدهای ناگوار زندگی انسانها، درواقع بازتاب گناهان آنهاست. قرآن از تطیر مذمت کرده و منشا آن را نادانی بشر می داند. در روایات نیز به تطیر اشاره هایی شده است. از دیدگاه معصومان (ع)، فال بد، بیاساس و در ردیف شرک و کفر است و فقط از جنبه روانی می تواند مؤثر باشد. میزان تاثیر آن به پذیرش هر فردی بستگی دارد، علاج آن بیاعتنایی، توکل و ولایت ائمه (ع) است و کسی که نمی تواند بی اعتنا باشد، برای آرامش نفسانی و مقابله با خطورهای قلبی دعا کند و قرآن بخواند.

در علم معانی، جمله خبری یکی از عناصر الهام بخش معانی بلاغی است و اوج این پدیده در قرآن تجلی یافته است. مفسران پیشین، گامهای بلندی در این عرصه برداشته اند. از جمله آنها شیخ طوسی، زمخشری و طبرسی است. زمینه اصلی این مقاله، بررسی معانی بلاغی جمله خبری در تفسیر تبیان است. در این راستا، برای مشخص کردن میزان گستردگی دید شیخ طوسی، دیدگاه ایشان با دیدگاه ایشان با آراء زمخشری در کشاف و طبرسی در مجمع البیان تطبیق گردیده است تا نظر آنان در این زمینه روشن شود و بدین وسیله تصویری تصویری گویا از "جمله خبری" برای خوانندگان به دست آید و وجود اختلاف و قدر مشترک آراء این ادیبان با روشی تطبقی و مقایسه ای نشان داده شده است.